Շիրվանը պատմական երկրամաս է Անդրկովկասում։ Այն ընգրկել է Կասպից ծովի արևմտյան ափը, սահմանակցել է հյուսիսում Դերբենդին, հարավում՝ Կուր գետի դելտային։ Այստեղ 8-րդ դարում  ստեղծվել է Շիրվանշահերի արաբական պետությունը։  Շիրվանի կառավարիչները եղել են արաբներ, կառավարման ավանդույթները եղել են պարսկական, իսկ բնակչության մեծամասնությունը եղել են աղվանները, հայերը, ավելի ուշ՝ պարսիկները։ Այս պետության գոյության շրջանում տեղի են ունեցել էթնիկ տեղաշարժեր, որոնց արդյունքում երկրամաս են թափանցել տարբեր իսլամադավան թյուրքական, մոնղոլական, թուրքմենական ցեղեր։ Ազգային կազմը այստեղ բավական խայտաբղետ էր. բնակվել են կովկասալեզու, իրանալեզու և թյուրքալեզու ժողովուրդներ։ Շիրվանշահերի պետությունը 16-րդ դարում հայտնվել է Սեֆյան պետության տիրապետության տակ։ Հիմնական քաղաքներն են՝ Շամախին, Բաքուն, Կապաղակը, Շաբրանը։

Հայերը տեսակարար կշիռ են ունեցել պատմական Շիրվանի տարածքում պատմաքաղաքական, առևտրատնտեսական և սոցիոմշակութային առումներով։

Բաքվում հայերը բնակվել են հնագույն ժամանակներից։ 1915-ի տվյալներով՝ Բաքուն ունեցել է 86,5 հազար հայ բնակիչ։ Հետագա տարիներին այդ թիվն աճել է։ 1918 թ. սկզբներին հայերի թիվն անցել է 90 հազարը։ Հաշվի առնելով, որ քաղաքն ուներ ընդամենը մոտ 200 հազար բնակիչ, դա նշանակում է, որ հայերը քաղաքի բնակչության մոտ կեսն էին կազմում։ 1918 թ. սեպտեմբերի 15-17-ը Բաքվում տեղի ունեցավ հայերի նկատմամբ առաջին պետականահեն էթնիկ զտումը թուրք-ադրբեջանական բանակի կողմից, ինչը էապես նվազեցրեց հայության տեսակարար կշիռը։ Դրան գումարվեց նաև հաջորդ երկու տարիներին Ադրբեջանի կառավարության խտրական քաղաքականությունը։ Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո հայության նկատմամբ խտրական քաղաքականությունը ստացավ քողարկված բնույթ։

Հայերն իրենց ներկայությամբ նպաստել են քաղաքի առաջընթացին բոլոր ոլորտներում` սկսած մշակույթից և վերջացրած առևտրով: Դեռևս 19-րդ դարի վերջին հայերն են առաջինը բացել տպարան, տպագրել պարբերական, գիրք, հայ արդյունաբերողները կառուցել են Բաքու-Բաթում նավթամուղը, շոկոլադի առաջին ֆաբրիկան, հայելիների ֆաբրիկա, ժողովրդական գործիքների նվագախումբը։

Բաքվի հայկական համայնքը ոչ միայն մեծ ներդրում ուներ քաղաքի տնտեսության, այլև մշակութային կյանքում և քաղաքաշինության ոլորտում։ Պետերբուրգի քաղաքացիական ինժեներների կայսերական ինստիտուտում կրթություն ստացած հայ երիտասարդները ներգրավվում էին Բաքվում քաղաքաշինության տարբեր ոլորտներում։ Նրանցից առավել հայտնի են Նիկոլայ (Նիկողայոս) Բաևը, Վարդան Սարգսյանը, Հովհաննես Տեր-Հովհաննիսյանցը։ Ն. Բաևը 1911-1918 թթ. եղել է Բաքվի գլխավոր ճարտարապետ։

Հայաստանի բուն սահմաններից դուրս գործող հայկական համայնքների կյանքում եկեղեցին ոչ միայն կրոնական, այլև ազգապահպան դեր է կատարում, և, որպես կանոն, գրեթե բոլոր հայկական համայնքներում գործում են առաքելական եկեղեցիներ:

Նախքան խորհրդային կարգերի հաստատումը Բաքու քաղաքում գործում էր 5 հայկական եկեղեցի, որոնք տարբեր տարիների ենթարկվել են ադրբեջանական վանդալիզմի։ Դրանք են Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Սբ Աստվածածին, Սբ Թադևոս-Բարդուղիմեոս, Սբ Թարգմանչաց, Սբ Հովհաննես Մկրտիչ։

1863 թ. հիմնադրված Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին գտնվում է քաղաքի կենտրոնում՝ Շատրվանների հրապարակի հարևանությամբ՝ Նիզամի փողոցում։ Բաքվում հայերի 1990 թ. հունվարի զանգվածային ջարդերի նախօրեին ադրբեջանցիների կողմից վանդալիզմի թիրախ են դարձել եկեղեցու խաչն ու զանգակատունը, 1989 թ. դեկտեմբերի 25-ին ադրբեջանցիները հրդեհել են եկեղեցին, որի հետևանքով այրվել են արժեքավոր գրքեր, սրբապատկերներ և եկեղեցական ողջ գույքը:

Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին դարձել է հակահայկական ալիքի թիրախ ոչ միայն 1990 թ. ջարդերի, այլև՝ 1918-1920 թթ. հայ-թուրք/թաթարական կռիվների ժամանակ։ 1919 թ. հունիսի 11-ին թուրք-թաթարական զորքը շրջափակման մեջ էր վերցրել եկեղեցին՝ այնտեղ զենք-զինամթերք գտնելու նպատակով, իսկ չգտնելուց հետո զինվորները հրացանազարկով վնասել էին եկեղեցու պատերը։

2001 թ. Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ներառվել էր «Ադրբեջանի տարածքում գտնվող պատմական հուշարձանների ազգային ռեգիստրում». Այս որոշումից ընդամենը մեկ տարի անց եկեղեցին վերածվել է գրապահոցի, որից հետո ներսում «վերանորոգման» աշխատանքներ են տարվել. Ադրբեջանի իշխանությունները հանել են եկեղեցու գմբեթի և զանգակատան խաչերը, փայտյա զարդաքանդակ դռները փոխարինել երկաթյա դռներով, պատել եկեղեցու երկու պատուհանները, քերել հյուսիսային և հարավային մուտքերի երկու կողմից երիզվող զույգ խաչքարերը, ջնջել հայերեն արձանագրությունները։ Այս ամենը ադրբեջանական քարոզչամեքենան քողարկում է՝ տարածելով խեղաթյուրված տեղեկություններ, իբրև եկեղեցին երբեք չի ծառայել հայկական համայնքին՝ որպես եկեղեցի, այլ եղել է քաղաքական կենտրոն, որտեղից հակառուսական քարոզչություն են վարել:

Եկեղեցում 90-ականներից հետո հայկական աղոթք ու շարական հնչել է միայն 2010 թ. ապրիլին, երբ եկեղեցի էր այցելել հոգևոր առաջնորդների համաշխարհային գագաթնաժողովին մասնակցելու նպատակով Բաքու մեկնած Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն։

Նախքան Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու կառուցումը Բաքվում գործում էր մեկ հայկական եկեղեցի՝ Սբ Աստվածածինը, որը գտնվում էր Բաքվի Իչերիշեհեր թաղամասում՝ Կուսական աշտարակի ձախ կողմում։ Խորհրդային տարիներին, ըստ արխիվային փաստաթղթերի, եկեղեցին վերակառուցվել էր և գործում էր որպես մշակութային կենտրոն։ Եկեղեցին կանգուն է եղել ընդհուպ մինչև 1989 թ.։ Սբ Աստվածածինը ևս Ադրբեջանի այլատյացության քաղաքականության զոհ է դարձել. 1990-ական թթ. վերջին ադրբեջանցիները քանդել են եկեղեցու շենքն ու զանգակատան երկու հարկը։

Բաքվում հայկական բնակչության աճով պայմանավորված՝ 20-րդ դարի սկզբին անհրաժեշտություն էր ստեղծվել կառուցել հայկական երրորդ եկեղեցին։ Նոր եկեղեցին նախագծել է Հովհաննես Քաջազնունին (հետագայում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ)։ Քաղաքական հանգամանքներով պայմանավորված՝ Հ. Քաջազնունին լքել է Բաքուն, որից հետո նրա գործը շարունակել է Ն. Բաևը։ Եկեղեցու կառուցման աշխատանքներն ավարտվել են 1914 թ.։ 1918 թ. Բաքվի գրավումից հետո այն ենթարկվել է կողոպուտի թուրք-թաթարական զորքերի կողմից։ Երկրում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո՝ 1930-ական թթ., եկեղեցին հիմնահատակ ավերվեց (3 տարի քանդելու անհաջող փորձերից հետո պայթեցվել է 1937 թ.), նրա տեղում կառուցվել է Բաքվի երաժշտական ակադեմիայի շենքը։

Բաքվի Հայկավան (Էրմենիքենդ) թաղամասում կառուցված Սբ Թարգմանչաց եկեղեցին դարձել է նախ թուրք-թաթարական զորքերի, ապա՝ Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունների վայրագությունների զոհը։ 1918 թ. թուրք-թաթարական խաժամուժը թալանել է եկեղեցին, իսկ արդեն խորհրդային շրջանում՝ 1930 թ. հունվարի 3-ին, տեղի Կոմունալ տնտեսության ղեկավարի պահանջով եկեղեցու բանալիները նրան են հանձնել։ Ընդամենը 2 օր անց ադրբեջանցիները կողոպտել են եկեղեցին, որից հետո շենքը վերակառուցել՝ որպես մշակութային կենտրոն։

Ադրբեջանական վայրագությունների արդյունքում Բաքվի հայկական համայնքը նաև կորցրել է հայկական գերեզմանատան Սբ Հովհաննես Մկրտիչ մատուռը։ Այն առանձնահատուկ նշանակություն ուներ որպես մշակութային, ճարտարապետական կոթող, քանի որ կառուցվել էր պատմական Անի մայրաքաղաքի եկեղեցիների ճարտարապետական հորինվածքով։ Մատուռի առանձնահատկությունը, սակայն, լոկ ճարտարապետական չէր. Այն «ծառայում էր» հայկական գերեզմատանը, քանի որ քաղաքի եկեղեցիներում թույլատրված չէր կատարել ննջեցյալների թաղման կարգ։ Ըստ արխիվային փաստաթղթերի՝ եկեղեցին մինչև 1922 թ. փետրվարը գործող եկեղեցիների ցուցակում է եղել։ Տարբեր աղբյուրների համաձայն՝ ադրբեջանցիներն այն քանդել են 1930-ական թթ. «Ազգային պուրակի» կառուցապատման աշխատանքների ժամանակ։

Բաքվի հայկական եկեղեցիներով չի սկսվում, և առավել ևս՝ չի սահմանափակվում Ադրբեջանում ոչնչացված հայկական եկեղեցիների և մշակութային այլ կոթողների շարքը։ Ադրբեջանում հայերի ֆիզիկական ոչնչացման, բռնի հայաթափման գործողություններին զուգահեռ տարբեր տարիների ընթացքում ոչնչացվել է նաև հայկականությունը հիշեցնող ցանկացած կոթող, պատմությունից «ջնջվել է» հայերի հետքը, հորինվել է «նոր պատմություն»:

Հայերը բնակվել և ակտիվ գործունեություն են ծավալել նաև Շամախիում, Գանձակում, Սումգայիթում և արդյունաբերական այլ կենտրոններում։

Շամախիում հայ բնակչության մասին հավաստի տվյալներ պահպանվել են 15-րդ դարից։ 1471-1478 թվականներին այս շրջաններով անցել է իտալացի ճանապարհորդ Ջ. Բարբարոն, նա Շամախին տեղադրում է "Մեծ Հայաստանում"` նշելով, որ "լավ քաղաք է, ունի 4000-5000 տուն, պատրաստում է մետաքս, կտավ և ուրիշ բաներ իրենց եղանակով... և բնակիչների մեծ մասը հայ է"։ Հայ փիլիսոփա, մանկավարժ Գրիգոր Տաթևացու (1346-1409) ՛աշակերտներից մեկը եղել է Շամախուց։ Շամախին եղել է համանուն թեմի կենտրոնը։ 16-րդ դարի Շամախու թեմի առաջնորդի նստավայրն էր Սաղիան (Սաղյան) գյուղի (Շամախուց 20 կմ հեռավորության վրա) Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա վանքը։ Տարածաշրջանի բոլոր հայկական եկեղեցիները ենթարկվել են Շամախու թեմին։ Ռուսական տիրապետության հաստատումից (19-րդ դարի սկիզբ) հետո Շամախու թեմը պահպանել է իր գոյությունն ու անվանումը մինչև 1920 թվականը, սակայն նրա ենթակայությունից դուրս են մնացել Շաքիի (Նուխի) և Արեշի եկեղեցիները։

1846 թվականին ստեղծվել է Շամախու նահանգը (Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցած Շիրվանի և Շաքիի խանություններից), որը 1859 թվականին վերանվանվել է Բաքվի նահանգ՝ Բաքու կենտրոնով։ Նահանգային կենտրոն Շամախին կորցրել է իր նշանակությունը. պարբերաբար կրկնվող երկրաշարժերը (1668, 1806, 1828, 1859, 1902) նվազեցրել են բնակչության, մասնավորապես՝ հայերի թիվը։ Հայերի մեծ մասը տեղափոխվել է Բաքու, որը դարձել էր երկրամասի հայության տնտեսական, հասարակական ու հոգևոր մշակույթի կենտրոն։ Ըստ՝ 1818 թվականի վիճակագրական մի ցուցակի՝ հայեր ապրել են Շամախու մերձակա 38 գյուղերում, ինչպես նաև Նուխի քաղաքում և մերձակա 47 գյուղերում։ 1916 թվականին Շամախիում ապրել է ավելի քան 4,5 հազար հայ։ Քաղաքում գործել են տղաների և օրիորդաց (Ս. Սանդուխտյան) ծխական դպրոցները, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Մեծաթիվ հայ բնակչություն է եղել նաև Շամախու գավառում։ 1916 թվականին Շամախու և հարևան Գյոքչայի գավառներում (վարչականորեն՝ Բաքվի նահանգի կազմում) գոյություն ունեին 45 հայաբնակ գյուղեր և ավաններ՝ ավելի քան 35 հազար հայ բնակչությամբ։

1918-1920 թվականին Անդրկովկաս ներխուժած թուրքական զորքերի կազմակերպած սպանդի և մուսաֆաթական Ադրբեջանի հայահալած քաղաքականության հետևանքով նշված գավառներում հայերի թիվը խիստ կրճատվել է (1921 թվականին՝ 10,6 հազար)։ Շամախի քաղաքը գրեթե հայաթափվել է (հայերի զգալի մասը տեղափոխվել է Բաքու, ինչպես նաև մոտակա Գյոքչա գյուղաքաղաք)։

1844 թվականին հիմնվել է Շամախու հոգևոր սեմինարիան, 1869 թվականին՝ Սանդուխտյան օրիորդաց դպրոցը, 1864 թվականին՝ Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա վանքին կից վանական դպրոցը, 1870 թվականին՝ Մադրասա գյուղի ծխական մեկդասյա դպրոցը, 1872 թվականին՝ Օրիորդաց ծխական դպրոցը։ 1916 թվականին Շամախիում գործել է 14 եկեղեցի, 1914-1915 ուսումնական տարում՝ 23 ծխական դպրոց։ Շամախիում են ծնվել Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, Կոստան Զարյանը, Հովհաննես Աբելյանը և ուրիշներ։

Շամախիում հայ կյանքը վերջնականապես դադարել է 1988-1990 թվականին հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների սրման պատճառով հայերը լքել են քաղաքը։