Փախստականների վերադարձի իրավունքը միջազգային իրավունքում

ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն  հանձնակատարի վերջին տվյալների համաձայն՝ 2023 թվականի դրությամբ աշխարհում կան մոտ 110 միլիոն բռնի տեղահանված անձինք, որոնցից 62.5 միլիոնը ներքին տեղահանվածներ են, 36.4 միլիոնը` փախստականներ, 6.1 միլիոնը` ապաստան հայցողներ և 5.3. միլիոնը անձինք, ովքեր այլ կերպ կարիք ունեն միջազգային աջակցության։  2023 թվականի առաջին կեսի դրությամբ, 404,000 փախստականներ վերադարձել են իրենց ծագման երկիր, իսկ 59,500 փախստականներ վերաբնակեցվել են։ 2022 թվականի վերջի դրությամբ 108 միլիոն բռնի տեղահանվածներից 43.3 միլիոնը երեխաներ են, իսկ 2018-2022թթ․ 1.9 երեխա ծնվել են որպես փախստականներ։ 

Փախստականները բռնի տեղահանվածներ են՝ ովքեր որոշակի իրադարձությունների, օրինակ, զինված ընդհարումների կամ իշխանությունների կողմից հետապնդվելու պատճառով հեռացել են իրենց ծագման երկրից՝ հատելով այդ երկրի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանը, և անկարող են վերադառնալ, քանի որ երկյուղ ունեն, որ կենթարկվեն հետապնդման իրենց ռասայի, կրոնի, քաղաքացիության, որոշակի սոցիալական խմբի կամ քաղաքական կարծիքի հարելու պատճառով։

Ներքին տեղահանվածները նրանք են, ովքեր հետապնդումների, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների, տարերային աղետների, զինված ընդհարումների և այլ պատճառներով հեռացել են իրենց հիմնական բնակավայրից, սակայն չեն հատել այդ երկրի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանները։ Ապաստան հայցողները անձինք են, ովքեր հեռացել են իրենց ծագման երկրից, այլ պետությունում հայցել են պաշտպանություն, սակայն նրանց փախստականի կարգավիճակը (առ այն, որ նրւանք երկյուղ ունեն վերադառնալու իրենց ծագման երկիր) դեռ չի հաստատվել ընդունող պետության կողմից, քանի որ ապաստանի վարչական ընթացակարգերը ժամանակ են պահանջում։ 

Ադրբեջանի Հանրապետությունից 1988 թվականից մինչև 2023 թվականը  տեղահանված մեր հայրենակիցները բռնի տեղահանվածներ են՝ անկախ այն հանգամանքից, թե ինչ ընթացք է ունեցել հետագայում նրանց ճակատագիրը՝ Հայաստանի Հանրապետությունում ստացել են ՀՀ քաղաքացիություն, ժամանակավար պաշտպանության տակ վերցված անձի կարգավիճակ, կամ ստացել են օտարերկրյա քաղաքացիություն, քաղաքացիություն չունեցողի, ապաստան հայցողի կամ փախստականի կարգավիճակ օտարերկրյա պետությունում։

Ադրբեջանի Հանրապետությունից բռնի տեղահանվածների իրավունքների պաշտպանության միջազգային իրավական առաջին գործընթացը նախաձեռնվել է 2005 թվականին, երբ Ադրբեջանից տեղահանված հայերի կողմից ներկայացվեցին մի քանի հարյուր գանգատներ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան (ՄԻԵԴ)։ 2015 թվականի հունիսի 16-ին ՄԻԵԴ-ը կայացրեց Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի գործով վճիռը, որով ճանաչեց Ադրբեջանի Շահումյանի շրջանի Գյուլիստան գյուղի նախկին բնակիչների մի շարք հիմնական իրավունքների, այդ թվում՝ սեփականության իրավունքի խախտումը Ադրբեջանի Հանրապետության կողմից՝ նաև պարտավորեցնելով Ադրբեջանին վճարել հատուցման որոշակի չափ խախտված իրավունքների դիմաց։ Այս վճռի կատարման վարույթը դեռ ընթացքի մեջ է Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեում։

Իրավական հաջորդ գործընթացը սկսվեց 2020 թվականի պատերազմի ընթացքում, երբ Հայաստանի Հանրապետությունը հարուցեց երկու զուգահեռ դատական գործընթացներ ՄԻԵԴ-ում և Արդարադատության միջազգային դատարանում (ԱՄԴ) ընդդեմ Ադրբեջանի Հանրապետության։ Այս դատական գործընթացները դեռ ընթացքի մեջ են և դրանց ժամկետները կարող են ձգձգվել։ Այս երկու դատական գործընթացների շրջանակում առանցքային են, ի թիվս այլ հարցերի, բռնի տեղահանված ծագումով հայերի սեփականության և վերադարձի իրավունքները։

Խոսելով բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի կամ սեփականության (գույքային) իրավունքների մասին, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել, որ այդ իրավունքների մասին միջազգային իրավական վեճերը կարող են լուծում ստանալ ոչ միայն դատական, այլև քաղաքական գործընթացներում՝ քաղաքական բանակցություններով ու պայմանավորվածություններով, որոնք ավարտվում են քաղաքական և իրավական բնույթի փաստաթղթերի ընդունումով՝ պայմանագրերով, համաձայնագրերով, բանաձևերով, հանձնարարականներով, և այլն։ Այդ առումով ցանկացած քաղաքական փաստաթուղթ նաև իրավական փաստաթուղթ է, քանի որ քաղաքական փաստաթղթերն ընդունվում են միջազգային իրավական սկզբունքների ու սկզբունքների հիման վրա։ Օրինակ, 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունը քաղաքական բնույթի փաստաթուղթ է, քանի որ ընդունվել է քաղաքական գործընթացի արդյունքում, սակայն այդ փաստաթղթի կետերի հիմքում ընկած են միջազգային մարդասիրական իրավունքի, մարդու իրավունքների մասին միջազգային իրավունքի, միջազգային սովորույթային իրավունքի, միջազգային հանրային իրավունքի նորմեր ու սկզբունքներ։ Հետևաբար, երբ միջազգային որևէ վեճի վերաբերյալ դատական գործընթացը հայտնվում է փակուղում, օրինակ, երբ դատարանը մերժում է գանգատը ընդունելիության հարցի հիմքով, դա չի նշանակում, որ բացակայել է կամ սպառվել են տվյալ վեճի լուծման իրավական հիմքը։ Հատկապես եթե խոսքը վերաբերում է բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի ու սեփականության իրավունքներին, պետք է նկատի ունենալ, որ դրանք մարդու հիմնական իրավունքներ են, որոնք իրենց բնույթով անօտարելի են, հետևաբար, դրանց գոյությունը չի կարող կախված լինել դատական գործընթացի բազմաթիվ ձևականություններից։ Ավելին, մարդու հիմնական իրավունքների գոյությունը չի կարող կախված լինել նաև պատերազմի, զինված հակամարտության ելքից։ Նույնիսկ եթե հակամարտությունը ավարտվում է համամարտող կողմերից մեկի պարտությամբ և տվյալ տարածքի նկատմամբ պետության ինքնիշխանության կորուստով, այդ տարածքում ապրող մարդկանց հիմնական իրավունքները պահպանվում են ու շարունակում եմ առաջացնել պարտավորություններ տարածքի նկատմամբ տարածքային իրավազորություն ու ինքնավարություն ստացած նոր պետության համար։ Դա բխում է այն հիմնարար մոտեցումից, որ մարդու իրավունքները որպես անօտարելի իրավունքներ ունիվերսալ են տարածության ու ժամանակի մեջ։

 

1.       Բռնի տեղահանված անձանց վերադարձը միջազգային իրավունքում

1988-1992 թվականներին ազգամիջյան հակամարտության հետևանքով Ադրբեջանից բռնի տեղահանվել են ավելի քան կես միլիոն հայեր, որոնցից 360 հազարը հանգրվանել են Հայաստանի Հանրապետությունում, իսկ մնացածը հայցել են ապաստան ու ստացել են փախստականի կարգավիճակ տարբեր պետություններում, մասնավորապես՝ Ռուսաստանի Դաշնությունում, Եվրոպական միության երկրներում, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, և այլն։ 1997 թվականին իրականացված հաշվառման տվյալներով Հայաստանում բնակվող փախստականների թիվը կազմում էր ավելի քան 310,0 հազար մարդ։  Այդ թվականներից ի վեր տեղահանված անձանց վերադարձի դեպք իրենց հիմնական բնակության վայր չի արձանագրվել Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև քաղաքական որոշման, կամ որևէ տեղային կամ միջազգային իրավական գործընթացի արդյունքում։ Մինչդեռ, ինչպես ցույց են տալիս ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի (ՄԱԿ ՓՀԳ) տվյալները, տեղահանվածների վերադարձ իրենց բնակավայրեր պարբերաբար իրականացվում է՝ թեև համեմատաբար նվազ մասշտաբներով, քան տեղահանումը։  Օրինակ, ինչպես նշվեց վերևում, 2023 թվականի առաջին կեսին 404,000 փախստականներ վերադարձել են իրենց մշտական բնակության վայրեր, մինչդեռ այդ նույն ժամանակահատվածում փախստական են դարձել մոտ 30 միլիոն մարդ։

Մեծ դժվարություններ են ներկայացնում ներքին ու միջազգային զինված համակամարտությունների պատճառով տեղահանված անձանց վերադարձը՝ հատկապես միջազգային հակամարտությունների, որի դեպքում իրենց հայրենիքից, ծագման երկրից կամ հիմնական բնակավայրից հեռացած անձինք հատել են իրենց բնակավայր - պետության միջազգային սահմանները ու հայցել պաշտպանություն այլ պետություններում։ Նման տեղահանվածները իրավաբանորեն փախստականներ են, ապաստան հայցողներ կամ քաղաքացիություն չունեցող անձինք, որոնք բոլորը հավասարապես գտնվում են միջազգային իրավունքի պաշտպանության տակ։ Զինված հակամարտության ընթացքում բնակիչների տեղահանումը կարող է հետապնդել իրավաչափ նպատակ, ըստ այդմ՝ լինել օրինական, եթե արվում է անվտանգության նպատակներով, ու պայմանով, որ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում ապահովվի նրանց վերադարձը իրենց բնակավայրեր։ Դա, ըստ էության, էվակուացիայի իրավական բովանդակությունն է, որն իրավաչափ գործողություն է և որը հավասարապես սահմանում է նման պարտականութուններ և՛ «օկուպացրած», և՛ «օկուպացված» պետության համար։

Թեև էվակուացիան նույնպես արվում է բնակիչների կամքին հակառակ, սակայն բռնի տեղահանման, բռնագաղթի  իրավական բովանդակությունն այլ է, ու էվակուացիայի հետ անհամատեղելի է։  Բռնագաղթը  բնակիչների բռնի տեղահանում է օկուպացված տարածքից օկուպացրած տերության տարածքը կամ ցանկացած այլ պետության տարածքը, որն օգտագործվում է որպես պատերազմի մեթոդ կամ պատերազմի արդյունք:  Ըստ այդմ, բռնագաղթի պատճառները հիմնականում համընկնում են զինված հակամարտության հիմքերի հետ։ Առավել հաճախ այդ հիմքերը պայմանավորված են բնակիչների ռասայական, ազգային պատկանելիությամբ, քաղաքացիությամբ, ազգային ծագմամբ, կրոնական համոզմունքներով, սոցիալական ծագմամբ  ու այլ հատկանիշներով, որոնց առնչությամբ տվյալ տարածքում մեծամասնություն կազմող հասարակական խմբում առկա է փոքրամասնության նկատմամբ ատելություն, խտրականություն, անհանդուրժողականություն ու թշնամանք։ Զինված հակամարտության նման պատճառները ռասիստական են ու ներգրավվում են մարդու իրավունքների մի շարք միջազգային փաստաթղթեր, օրինակ՝ Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիան կամ Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին կոնվենցիան։ 

Բռնի տեղահանման ատելության շարժառիթները, որոնք շարունակում են պահպանվել պատերազմի ակտիվ փուլից հետո, էապես դժվարացնում են տեղահանված անձանց վերադարձը իրենց ծագման երկիր կամ սեփական բնակավայր։ Դժվարություններ են կազմում նաև հետպատերազմյան այնպիսի իրավիճակներ, ինչպիսին են ավերված ենթակառույցները, բնակավայրերը և պատմամշակութային հուշարձանները, ականապատված տարածքների առկայությունը, վերադարձի համար իրավական կառուցակարգերի, տեղեկատվության, կայուն խաղաղ միջավայրի ու վստահության բացակայությունը, օկուպացրած պետության մարդատյաց քաղաքականությունը և այլ գործոններ, որոնք խոչընդոտում են հայրենադարձությանը։

Առավել մեծ խնդիր է օկուպացրած կամ ընդունող պետության անհանդուրժող, իսկ որոշ դեպքերում էլ թշնամական վերաբերմունքը վերադարձած փախստականների նկատմամբ։ Երբ նման վերաբերմունքը պետության ներսում համակարգային բնույթ ունի,  դա կարելի է մեղմել կամ, առնվազն, գոնե հակակշռել  միջազգային ներկայությամբ՝ հսկողական մեխանիզմներով, որի համար անհրաժեշտ է միջազգային մեխանիզմների առկայություն տվյալ տարածաշրջանում։ Որպեսզի նման մեխանիզմները աշխատեն, անհրաժեշտ է, որ պետություններն ունենան նման մեխանիզմներին ենթարկվելու պարտավորություններ, որոնք սահմանված լինեն միջազգային իրավունքով։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ պետությունները չեն կատարում իրենց միջազգային պարտավորությունները փախստականների վերադարձը ապահովելու առնչությամբ, այն հանգամանքը, որ մերժումը փորձում են հիմնավորել իրավական հիմքերով, օրինակ՝ անվտանգության նկատառումներով, խոսում է այն մասին, որ ընդհանուր առմամբ պետությունները իրենց պարտավորված են զգում ենթարկվելու միջազգային իրավունքից բխող պահանջներին՝ նույնիսկ այն դեպքում, երբ նման պահանջները ծագում են սուվերենության հետ կապված հարցերից կամ աշխարհաքաղական խնդիրներից։

Միջազգային իրավունքում պետությունների համար միջազգային պարտավորությունները ստեղծվում են քաղաքական ու իրավական փաստաթղթերով, որոնց հիմքում ընկած են միջազգային իրավունքի նորմեր։ Ինչ վերաբերում է բռնի տեղահանված անձանց, փախստականների վերադարձին, միջազգային իրավական փաստաթղթերում բացակայում է որևէ նորմ, որում հստակորեն ու բառացիորեն պետությունների համար սահմանված լինի բռնի տեղահանված անձանց հետ ընդունելու պարտականություն։ Այդ իմաստով փախստականներին հետ ընդունելու մասին պետությունների պարտականությունը դեռ կոդիֆիկացված չէ միջազգային իրավունքում։ Այդհանդերձ, փախստականների, բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը և դրա հետ փոխկապակցված մի շարք իրավունքներ սահմանված են միջազգային սովորույթային իրավունքում, միջազգային մարդասիրական իրավունքում և մարդու իրավունքների մասին միջազգային իրավունքում։

 

2.       Վերադարձի իրավունքը միջազգայի սովորույթային իրավունքում

Միջազգային սովորույթային իրավունքը ձևավորվում է պետությունների միջև երկարամյա, համընդհանուր ու հետևողական պրակտիկայի ձևավորման արդյունքում։ Այդ իրավունքը սահմանում է պետությունների համար իրավական պարտավորություններ՝ անկախ այն հանգամանքից, թե պարտավորությունը միջազգային իրավական նորմով սահմանված է, թե՝ ոչ։ Սովորույթը ինքնին հանգեցնում է պարտավորության, որի չկատարելը հանգեցնում է իրավական հետևանքի։ Օրինակ, այնպիսի իրավական սկզբունք, ինչպիսին է խոշտանգումների արգելքը՝ բոլոր հանգամանքներում կամ կոնկրետ իրավիճակում, օրինակ, ռազմական գործողությունների ժամանակ, համընդհանուր արգելված վարքագիծ է, որի համար պարտադիր չէ, որ առկա լինի որևէ իրավական նորմ, քանի որ դարերի ընթացքում պետությունները միջազգային փոխհարաբերություններում հետևողականորեն հետևել են այդ արգելքին, հետևաբար, խոշտանգումների արգելը միջազգային սովորույթային իրավունքի մաս է և համարվում է միջազգային իրավունքի պարտադիր (jus cogens) նորմ։  Մեկ այլ օրինակ է զինված համակարտության ժամանակ ռազմական ուժի անխտրական (ոչ թիրախավորված) եղանակով կիրառելու արգելքը, որն ավելի մեծ վնաս է պատճառում, քան օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ է ռազմական գործողության նպատակի համար։ Նման արգելքը միջազգայի մարդասիրական իրավունքի սովորույթային նորմ է։

Արդարադատության միջազգային դատարանը սահմանել է չափանիշներ միջազգային պրակտիկայի՝ սովորույթային ուժ ձեռք բերելը գնահատելու համար։ Դրանք են տվյալ պրակտիկայի 1) նորմատիվ բնույթ ունենալը, 2) որոշակի էական ժամանակահատված կիրառված լինելու՝ «տարածված ու ներկայացուցչական բնույթը», 3) պետությունների կողմից կայուն հաստատված լինելը, և 4) պետությունների կողմից դրան հետևելը իրավական պարտավորություն համարելը (opinion juris sive necessatatis)՝ անկախ այն հանգամանքից, որ դա կոդիֆիկացված կարգավորում չունի.

Հարցի պատասխանը, թե արդյոք բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը ձևավորված սովորույթային նորմ է միջազգային սովորույթային իրավունքում, կախված է նրանից, թե արդյոք վերը նշված բոլոր չափանիշները կիրառելի են վերադարձի իրավունքի նկատմամբ։ Այդ հարցի վերաբերյալ միջազգային իրավունքում դեռ վերջնական ձևավորված կարծիք չկա։ Սակայն մեծամասամբ տիրում է այն դիրքորոշումը, որ նշված չորս չափանիշների ներքո միջազգային իրավունքում Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 13-րդ հոդվածը ձեռք է բերել սովորույթային նորմատիվ բնույթ։

Հոդվածը 13-ը սահմանում է հետևյալը․ «1. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ազատորեն տեղից տեղ փոխադրվելու և բնակավայր ընտրելու ամեն մի պետության սահմաններում: 2. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի լքելու ցանկացած երկիր, ներառյալ նաև սեփականը, և վերադառնալու իր երկիրը: Վերադարձի իրավունքը դիտարկելով ազատ տեղաշարժի՝ որպես մարդու անօտարելի իրավունքի լույսի ներքո, հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է մարդու՝ «իր երկիր» վերադառնալու բնական իրավունքը։ Բացի այն, որ այս իրավունքը սահմանված է մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի բազմաթիվ իրավական փաստաթղթերում, որի մասին խոսվում է ներքևում, պետությունները անկախ այդ հանգամանքից հետևողականորեն ու լայնորեն ընդունում են վերադարձի իրավունքը որպես միջազգային իրավական ու քաղաքական պարտավորություն։ ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեան ու Անվտանգության խորհուրդը ընդունել են բազմաթիվ բանաձևեր տարբեր երկրների միջև զինված հակամարտությունների մասին, որոնցում հետողականորեն սահմանվել են դրույթներ փախստականների՝ իրենց բնակավայրեր կամավոր վերադարձի մասին՝ սահմանելով միջազգային պարտավորություններ  ընդունող պետությունների համար։ Օրինակ, Գլխավոր ասամբլեան 1946 թվականից հետևողականորեն ընդունել է մի քանի հարյուր բանաձևեր տարբեր երկրներում կոնֆլիկտների առնչությամբ փախստականների կամավոր վերադարձի մասին:  Նման բանաձևերում Ասամբլեան պարտավորեցրել է պետություններին կիրառել բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի համար անվտանգ, կամավոր, արժանապատիվ և կայուն պայմաններ,  որոնք նշանակում եմ իրավական հիմքերի, ընթացակարգերի, պետական ու համայնքային ծրագրերի և այլ ծավալուն միջոցառումների ընդունում։

Բանաձևերում որպես կանոն սահմանվում է բռնի տեղահանված անձանց կամավոր վերադարձը որպես խնդրի ամենարդյունավետ լուծման տարբերակ։ Առավել կարևոր է, որ պետությունները իրենք իրենց պարտավորեցված են զգում բանաձևերով՝ որպես քաղաքական ու իրավական պարտավորություններ սահմանող փաստաթղթեր, և չեն ընդդիմանում, երբ դրանցում սահմանվում են բռնի տեղահանված  իրենց բնակիչների վերադարձի մասին դրույթներ՝ դա դիտարկելով որպես պարտավորություն (opinion juris)` բացառությամբ որոշ դեպքերի։  Թեև ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի բանաձևերի առկայությունը դեռ միջազգային սովորույթային իրավունքի առկայության ապացույց չէ, դրանց թվականակը, հետևողականությունը, նման բանաձևեր ընդունելու ձևավորված պրակտիկայի երկարատևությունը (1946 թվականից) խոսում է կայուն, հաստատված, ներկայացուցչական պրակտիկայի ձևավորված լինելու կամ ձևավորման փոլում գտնվելու մասին։ Ավելին, կան նաև կարծիքներ, որ վերադարձի իրավունքը սովորույթային իրավունքում ձևավորվել է դեռ այն պահից, երբ Գլխավոր ասամբլեան 1948 թվականին ընդունեց թիվ 194 բանաձևը Իսրայելում պաղեստինցիների վերադարձի մասին, որում առաջին անգամ միջազգային փաստաթղթում սահմանվեց հետևյալը․

«Փախստականներին, ովքեր ցանկություն ունեն վերադառնալ իրենց տներ և խաղաղ ապրել հարևանների հետ, պետք է թույլ տրվի դա անել գործնականում որքան հնարավոր է շուտ, և պետք  է վճարել փոխհատուցում այն անձանց, ովքեր նախընտրել են չվերադառնալ և ում գույքը կորսվել կամ վնասվել է, որոնց համար պետությունները կամ իշխանությունները պետք է դարձվեն պատասխանատու»։ 

Այնպիսի պարագայում, երբ դեռ չէին ընդունվել մարդու իրավունքների կարևորագույն համընդհանուր ու տարածաշրջանային փաստաթղթերը, ինչպիսին էին, օրինակ, Դաշնագիրը կամ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան, որոնցում դեռ ապագայում պետք է սահմանվեին վերադարձի իրավունքի նորմատիվ  դրույթներ իրենց տարբեր բաղադրիչներով, վերադարձի իրավունքը և դրան փոխկապակցված գույքային իրավունքը (գույքը տնօրինելու կամ դրա դիմաց փոխհատուցում ստանալու լայն շրջանակով) արդեն գրեթե ավարտուն բովանդակությամբ սահմանվել էր 1948 թվականին Գլխավոր ասամբլեայի բանաձևում, որը պետք է որ ազդարարեր այն մասին, որ վերադարձի իրավունքը պետությունների կողմից ընդունված համընդհանուր վարքագիծ սահմանող նորմատիվ բնույթի ձևավորվող սկզբունք էր։ Դրանով կարելի է բացատրել այն հանգամանքը, որ մոտ երկու տասնամյակ անց այդ սկզբունքը լայնորեն սկսվեց առանց որևէ էական խոչընդոտների ամրագրվել միջազգային իրավական գործիքներում որպես գրված (կոդիֆիկացված) օրենք։ Գաղտնիք չէ, որ միջազգային պայմանագրային իրավունքը ձևավորվում է նաև միջազգային սովորույթային իրավունքից։ 

Հետագա զարգացումները հիմնավորեցին վերը նշվածը։ Վերադարձի իրավունքի՝ որպես ձևավորված սովորույթային նորմի մասին սկսեցին խոսել նաև միջազգային տրիբունալները՝ ընդունելով իրավական նախադեպեր։ Նոտտեբոհմի գործով կայացրած վճռում Արդարադատության միջազգային դատարանը վերադարձի իրավունքը գույքային իրավունքի հետ մեկտեղ մեկնաբանեց «ազգության» ու «քաղաքացիության»՝ սովորույթային իրավունքում այդ հասկացությունների իրավական բովանդակության ներքո՝ գտնելով, որ եթե այդ երկու հասկացությունները ազգային իրավական համակարգերում կարող են սահմանափակվել միայն հպատակագրման համար անհրաժեշտ որոշ իրավական պայմաններով (ըստ էության՝ իրավական պայմանագիր պետության ու անձի միջև որոշակի պայմաններ բավարարելու դեպքւմ),  որոնք սահմանելիս  պետություններն ամբողջությամբ ինքնավար են, այդ երկու հասկացությունների բովանդակությունը միջազգային սովորույթային իրավունքում, հատկապես դիվանագիտական (ըստ էության՝ միջազգային) պաշտպանության առումով,  մեկնաբանվում է լայնորեն ու այդ առումով անհրաժեշտ է հաշվի առնել տվյալ պետության հետ անձի ունեցած ընտանեկան, համայնքային, ավանդական, մշակույթային, սոցիալական, ու այլ նմանատիպ կապերը։  Դատարանը, ըստ էության, ձևակերպեց  «հայրենիք» հասկացության իրավական սահմանումը միջազգային սովորույթային իրավունքում, որի հիմնական բաղադրիչները արտահայտվեցին հետագայում մարդու իրավունքների վերաբերյալ ընդունված կոնվենցիաներում «սեփական երկիր» կամ «մշտական բնակավայր» վերադառնալու հիմնական իրավունքի շրջանակում։ Այդ հանգամանքը ևս հիմնավորում է վերը նշվածը առ այն, որ միջազգային իրավունքում վերադարձի իրավունքը բավարար նորմատիվ բնույթ ուներ, քանի որ դրա հիման վրա միջազգային կոնվենցիաներում ամրագրվեցին կոնկրետ կոնվենցիոն նորմեր։

Այդուհանդերձ, միջազգային սովորույթային իրավունքի ձևավորման համար անհրաժեշտ է, ինչպես նշվեց վերևում, որ առկա լինի նորմատիվ բնույթի կայուն հաստատված պրակտիկա պետությունների միջև, որի ներքո տվյալ նորմին հետևելու պետությունների պարտավորությունը ընկալվում է որպես իրավական անհրաժեշտություն (opinio juris)։ Վերջին երեք տասնամյակների վերադարձի դինամիկան հետևյալն է․ 1997-1999 թվականների ընթացքում 46 պետություններից 42-ը (91%) հնարավորություն են տվել, որ իրենց տարածքներից բռնի տեղահանված փախստականները վերադառնան։ Չորս պետություննր հրաժարվել են ընդունել վերադարձի ցանկություն հայտնած փախստականների՝ վկայակոչելով անվտանգության հետ կապված պատճառներ։  2000 թվականից մինչև 2013 թվականը իրենց բնակավայրեր են վերադարձել 11,250,771 փախստականներ, իսկ այլ պետություններում հպատակագրվել են 1,373,158 (10.8%), իսկ  2014 թվականից մինչև 2023 թվականը իրենց ծագման երկիր են վերադարձել 4,542,209 փախստականնր, իսկ այլ պետություններում հպատակագրվել են 438,753 ապաստան հայցողներ (9.6%): 2023 թվականին վերադարձել են 404,001 փախստականներ, իսկ օտարերկրյա պետություններում հպատակագրվել են 20,455 ապաստան հայցողներ (5%)։  Վիճակագրական տվյալները նաև ցույց են տալիս յուրաքանչյուր տարի կայուն կերպով մինչև մի քանի հարյուր հազար փախստականների վերադարձ՝ ընդունող երկրից ծագման երկիր։ Տարբերություն է կազմում վերադարձողների տարեկան թիվը, որը որոշ բացառություններով տատանվում է հիմնականում 300,000-ից մինչև 500,000-ը։  Նշված վիճակագրությունը ցույց է տալիս փախստականների վերադարձի կրկնվող ու կայուն պրակտիկա առանց ընդհատումների։

Գրեթե բոլոր դեպքերում վերադարձի պայմանավորվածությունները ձեռք են բերվել ընդունող պետության, հայրենադարձող պետության և ՄԱԿ ՓՀԳ-ի միջև։ Պայմանավորվածությունները որպես կանոն ամրագրվում են երկկող, եռակողմ կամ բազմակող միջազգային համաձայնագրերով, որոնց հիմքում ընկած են միջազգային սովորույթային իրավունքի, միջազգային մարդասիրական իրավունքի, մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի, միջազգային հանրային իրավունքի և միջազգային իրավունքի այլ ճյուղերի նորմեր։ Խաղաղության պայմանագրերում որպես կանոն կան ընդհարձակ ու մանրամասն նորմեր փախստականների վերադարձի մասին։ Օրինակ, Դեյթոնի շրջանակային համաձայնագրով կնքվեց խաղաղության համաձայնագիր Հարավսլավիայի դաշնային հանրապետության, Բոսնիա-Հերցոգովինայի և Խորվաթիայի միջև, որի հոդված VII-ը վերաբերում էր փախստականների և տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքին որպես մարդու հիմնական իրավունք, իսկ դրա մանրամասն նյութաիրավական հիմքերը և մեխանիզմները շարադրված են փաստաթղթի թիվ 7 ներդիրում։ Մեկ այլ օրինակ է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունը Ադրբեջանի, Ռուսաստանի Դաշնության ու Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարների միջև, որի 7-րդ կետը արտահայտում է կողմերի պայմանավորվածությունը ներքին տեղահանված անձանց ու փախստականների՝ Լեռնային Ղարաբաղի տարածք ու հարակից շրջաններ վերադառնալու մասին՝ ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի վերահսկողության ներքո: Իր բնույթով այս քաղաքական փաստաթուղթը նույնպես ցույց է տալիս կողմերի՝ բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը որպես միջազգային իրավունքի սկզբունք  (opinion juris) ընկալելու  մասին, թեև դրանում միջազգային իրավական որևէ փաստաթղթի՝ որպես վերադարձի իրավունքի նյութաիրավական հիմքի վրա հղում չի կատարվել։ Այսինքն, կողմերը պայմանավորվել են միջազգային հարաբերություններում ձևավորված սովորույթի ուժով։

Վերադարձի իրավունքը որպես միջազգային իրավունքի ճանաչված սկզբունք ընդունելու պետությունների վարքագիծը դրսևորվում է նաև նրանում, որ փախստականներ ունեցող ոչ մի ծագման երկրի ղեկավարություն չի հայտարարել փախստականների վերադարձը մերժելու մասին՝ առանց վկայակոչելու իրավական հիմքեր։ Նույնիսկ այդ դեպքերում, երբ պետական իշխանությունները խոսանավում են փախստականներին ընդունելու իրենց պարտականությունները կատարելուց, ինչպես Ադրբեջանի դեպքում, փորձ էր արվում այդ ամենը հիմնավորել իրավական հիմքերով, այլ ոչ թե վերադարձի իրավունքը որպես երևույթ հերքելով։ Այդ առումով վերևում վկայակոչվեց Իսրայելի օրինակը, որը բազմիցս հրաժարվել է ընդունել բռնի տեղահանված պաղեստինցի փախստականներին, սակայն ոչ թե հրաժարվելով ճանաչել նրանց վերադարձի իրավունքը, այլ վկայակոչելով անվտանգության հետ կապված հիմքեր։ Բացի Իսրայելից, երեք այլ պետություններ նույնպես հրաժարվել են ընդունել վերադարձող փախստականներին։ Դրանք են Բութանը, Արևմտյան Սահարան ու Քենիան։  Ադրբեջանի հանրապետությունը, հասկանալով դրա իրավական հետևանքները, երբեք հրապարակայնորեն չի հայտարարել Արցախից փախստականների վերադարձի իրավունքը չճանաչելու մասին։

Այսպիսով, բռնի տեղահանված (փախստականների ու ներքին տեղահանված) անձանց վերադառնալու իրավունքը միջազգային սովորույթաին իրավունքի ձևավորված նորմ է։ Այդ իրավունքը ստիպում է պետություններին դրսևորել որոշակի վարքագիծ․ ճանաչելով վերադարձի իրավունքի նորմատիվ բնույթը, վերադարձի իրավունքը ընկալելով որպես միջազգային իրավունքի սկզբունք և վերադարձի իրավունքը ապահովելով որպես միջազգային իրավական պարտավորություն։ Պետությունների նման վարքագիծը դարձել է ընդհարձակ ու հաստատված միջազգային պրակտիկա պետությունների և միջազգային իրավունքի սուբյեկտ հանդիսացող կազմակերպությունների միջև փոխհարաբերություններում։

 

3.       Միջազգային մարդասիրական իրավունքը

Միջազգային մարդասիրական իրավունքը և միջազգային մարդասիրական սովորույթային իրավունքը սահմանում են նորմեր միջազգային և ներքին հակամարտությունների արդյունքում քաղաքացիական բնակչության բռնի տեղահանման արգելքի ու վերադարձի իրավունքների մասին, որոնք առաջացնում են իրավական պարտավորություններ պետությունների համար։

Վերևում նշվեց, որ զինված հակամարտությունների ընթացքում բնակիչների տեղահանումը օրինական է, եթե դա արվում է անվտանգության նկատառումներով՝ որպես էվակուացիա։ Ե՛վ օկուպացրած, և՛ օկուպացված պետություններն ունեն իրավական պարտականություն տարհանելու բնակիչներին անվտանգության նպատակով, եթե նրանց կյանքին ու գույքին սպառնում է անխուսափելի ու իրական վտանգ, կամ դա պայմանավորված է ռազմական անհրաժեշտությամբ։ Ընդ որում, տարհանելիս պետությունները ունեն մի շարք պարտականություններ՝ ապահովելու բնակիչներին սննդով, առողջության ու խնամքի համար անհրաժեշտ պարագաներով, անվտանգությամբ, ինչպես նաև նոր բնակավայրով։ Էվակուացիան ժամանակավոր միջոց է, որը նշանակում է, որ ռազմական գործողությունների ավարտից անմիջապես հետո պետք է ապահովվի բնակիչների վերադարձը իրենց բնակավայր։ Այդ ամենը սահմանված է 1949թ․ Ժնևի չորրորդ կոնվենցիայի  49-րդ հոդվածով։

Այլ է բնակչության բռնագաղթի՝ բռնի տեղահանման իրավական բովանդակությունը։ Դա արգելված գործողություն է, որը պատերազմական հանցագործություն է, իսկ որոշ պայմանների առկայությամբ կարող է համարվել նաև մարդկության դեմ հանցագործություն կամ ցեղասպանություն։ Նույն 49-րդ հոդվածով արգելված է որևէ անհատի բռնի տարհանումը կամ անձանց  մասսայական բռնի տեղահանումը օկուպացված տարածքից օկուպացրած պետության ցանկացած տարածք կամ ցանկացած այլ պետության տարածք։ Ըստ այդմ, բռնագաղթի արգելքը բացարձակ բնույթ ունի, որից չի թույլատրվում որևէ բացառություն։ 49-րդ հոդվածի 6-րդ մասը նաև սահմանում է, որ օկուպացրած պետությունը չի կարող իր քաղաքացիական բնակչության մի մասին բռնագաղթել կամ տեղափոխել իր կողմից օկուպացված տարածքներ։

Միջազգային մարդասիրական սովորույթային իրավունքը սահմանում է հակամարտությունների արդյունքում բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը։ Սովորույթային իրավունքի կոդիֆիկացված կանոններում 132-րդ կանոնը սահմանում է տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը, ըստ որի տեղահանված անձինք իրավունք ունեն կամավոր կերպով և անվտանգության պայմաններում վերադառնալ  իրենց բնակելի տներ կամ բնակավայրեր «նրանց տեղահանման պատճառ հանդիսացած հանգամանքների վերացումից հետո որքան հնարավոր է շուտ»։ Այս նորմը բխում է պետությունների միջև երկարամյա կայուն ու հաստատուն պրակտիկայից, որը պետությունների մոտ ձևավորել է համոզվածություն առ այն, որ փախստականների ու ներքին տեղահանվածների նկատմամբ ունեն իրավական պարտավորություն ապահովելու նրանց վերադարձը ռազմական գործողությունների ավարտից հետո որքան հնարավոր է շուտ։ Ընդ որում, վերևում արդեն նշվեց, որ միջազգային սովորույթային իրավունքի համաձայն վերադարձը պետք  է լինի  անվտանգ, կայուն ու արժանապատիվ։ Նույն պայմանը գործում է նաև մարդասիրական սովորութային իրավունքում։

Մարդասիրական իրավունքում վերադարձի իրավունքը հանգեցնում է ընդունող պետության մոտ այնպիսի պարտավորությունների, ինչպիսին են վերադարձի անվտանգության ապահովում, օրինակ, տարածքի ականազերծում կատարելը, առաջին անհրաժեշտության օգնություն ցուցաբերելը, կեցավայր, սնունդ, ջուր, բժշկական միջոցներ ապահովելը, շինարարական, գյուղատնտեսական ապրանքներ ու նյութեր տրամադրելը, դպրոցներ վերանորոգելը, կրթական ու իրազեկման միջոցառումներ կազմակերպելը  (տե՛ս կանոն 131)։ Հայտնի են շատ օրինակներ, երբ ընդունող պետությունը թույլատրել է, որ բռնագաղթած անձինք նախ այցելեն իրենց հիմնական բնակավայր, գնահատեն իրավիճակը անվտանգության ու նյութական պայմանների առումով՝ մինչև վերադառնալու մասին վերջնական որոշում կայացնելը։ Վերադարձը խթանելու արդյունավետ միջոց է նաև համաներում հայտարարելու մասին իրավական ակտի ընդունումը։  

Մարդասիրական սովորույթային իրավունքը սահմանում է նաև վերադարձողների գույքային իրավունքը։ Սովորույթային նորմերի կոդիֆիկացված 133-րդ կանոնը սահմանում է, որ տեղահանված անձանց գույքային իրավունքները պետք է հարգվեն։ Այս համառոտ նորմը մեկնաբանվում է լայնորեն, գրեթե նույն շրջանակով, ինչ մարդու իրավունքներ մասին միջազգային կոնվենցիաներում։ Պատահական չէ, որ 133-րդ կանոնի պաշտոնական մեկնաբանության մեջ վկայակոչվում են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռները զինված հակամարտության արդյունքում օկուպացված տարածքներից բռնի տեղահանված անձանց գույքային իրավունքների մասին․  

Լուիզիդուն ընդդեմ Թուրքիայի գործով վճռում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, առաջնորդվելով միջազգային սովորույթային իրավունքով, անընդունելի ճանաչեց Թուրքիայի փաստարկը առ այն, որ Հյուսիսային Կիպրոսի հանրապետության 1985թ․ ընդունված սահմանադրության համաձայն զինված համակամարտության արդյունքում 1974թ․ բռնի տեղահանված անձինք դադարել էին հանդիսանալ իրենց գույքի սեփականատեր, քանի որ նոր սահմանադրությամբ բոլոր տեղահանվածների գույքային իրավունքները դադարեցվել էին, իսկ գույքը փոխանցվել էր Հյուսիսային Կիպրոսին որպես սեփականություն։  Եվրոպական դատարանը գտավ, որ նույնիսկ բռնագաղթվածների համար նոր բնակավայրեր կառուցելու անհրաժեշտությունը չէր կարող հիմք հանդիսանալ բռնագաղթվածների գույքային իրավունքներն ամբողջությամբ մերժելու համար։

Լուիզիդիույի գործով Եվրոպական դատարանի առաջարկած լուծումը, ըստ էության, միջազգային սովորույթային իրավունքի, այդ թվում՝ մարդասիրական սովորույթային իրավունքի նորմ է։ Զինված համակարտությունների արդյունքում բռնի տեղահանված անձանց գույքային իրավունքը վերադարձի իրավունքի հետ նույն շրջանակում ճանաչելը կայուն հաստատված պրակտիկա է պետությունների միջև փոխհարաբերություններում։ Պատահական չէ, որ վերը նշված գործում Եվրոպական դատարանը մերժեց Թուրքիայի փաստարկը առ այն, որ խնդրո առարկա հարցը կայանում էր միայն տեղաշարժի, այլ ոչ թե գույքից անարգել օգտվելու իրավունքի մեջ։ Այդուհանդերձ, նույնիսկ տեղաշարժի իրավունքը բռնի տեղահանված անձանց պարագայում հանդես է գալիս վերադարձի իրավունքի և գույքային իրավունքի հետ միևնույն շրջանակում, որի մասին նշվեց նախաբանում և որի մասին ավելի մանրամասն կանդրադառնանք մարդու իրավունքների վերաբերյալ բաժնում։

Բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի ու գույքային իրավունքները,  ըստ մարդասիրական իրավունքի նորմերի, արտահայտված են նաև հակամարտությունների կարգավորմանն փաստաթղթերում։ Դրա օրինակ է Դեյթոնի շրջանակային համաձայնագիրը.

Դեյթոնի շրջանակային համաձայնագրի 11-րդ հոդվածի 5-րդ կետում սահմանվել է փախստականների ու բռնի տեղահանվածների վերադարձի իրավունքը, իսկ մանրամասն մեխանիզմենրը սահմանված են 7-րդ հավելվածում։ Ըստ 11-րդ հոդվածի, վերադարձի իրավունքը ներառում է բոլոր փախստականների ու տեղահանված անձանց ազատ վերադարձ իրենց տները, որ բոլորը, ովքեր զրկվել են իրենց տներից ընդհարումների արդյունքում, ստանան իրենց գույքը վերականգնված, իսկ ում գույքը հնարավոր չէ վերականգնել, ստանան փոխհատուցում, ինչպես նաև, որ ցանկացած հայտարարությւոն կամ պարտավորություն, որ կատարվել է հարկադրանքի ներքո, համարվի առոչինչ։

Միջազգային մարդասիրական իրավունքի՝ որպես վերադարձի իրավունքի իրավական հիմքերին անդրադարձել է նաև Միջազգային քրեական դատարանը (ՄՔԴ), որը քննում է միջազգային չորս տեսակի հանցագործությունների գործեր՝ պատերազմական հանցագործություններ, մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություններ, ցեղասպանություն հանցագործություններ և ագրեսիայի ակտի հանցագործություններ։ Հաշվի առնելով դրանց բնույթը, բոլոր նշված հանցագործությունների նյութաիրական հիմքերը կարգավորվում են ոչ միայն Հռոմի ստատուտով, այլ նաև միջազգային մարդասիրական իրավունքով․ 

ՄՔԴ-ում Բանգլադեշում/Մյանմարում ստեղծված իրավիճակի քննությունը․ 2019 թվականի նոյեմբերի 14-ին ՄՔԴ դատավորները թույլատրել են դատախազի գրասենյակին նախաձեռնել քննություն Բանգլադեշում/Մյանմարում ստեղծված իրավիճակի առնչությամբ, մասնավորապես, Մյանմարի Ռախին նահանգից դեպի Բանգլադեշ 600,000-ից մինչև մեկ միլիոն ռոհինջաների բռնի տեղահանման վերաբերյալ, որտեղ շարունակում են բնակվել փախստականների համար  նախատեսված ճամբարներում։ Նշված որոշումը կայացնելիս ՄՔԴ-ն հաշվի է առել ավելի քան կես միլիոն ռոհինջա բնակչության կարծիքը, ովքեր բոլորը կողմ են արտահայտվել  քննության իրականացմանը։ Դատարանին ուղղված իրենց դիրքորոշումներում վերջիններս նշել են, որ «ռոհինջաները պետք է ունենան իրավունք արժանապատիվ կերպով և լիարժեք քաղաքացիության իրավունքներով վերադառնալ իրենց հայրենիք՝ Մյանմար»։

1988-1994 թվականներին Ադրբեջանի տարբեր տարածքներից հայազգի բնակիչների տեղահանումը տեղի է ունեցել ընդհարումների և ռազմական գործողությունների արդյունքում, որոնք հավասարապես կարգավորվում են միջազգային մարդասիրական իրավունքի և սովորությային իրավունքի նորմերով՝ անկախ այն հանգամանքից, թե այդ բախումները որակվում են որպես ներքին, թե միջազգային հակամարտություններ։ Միջազգային մարդասիրական իրավունքում բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը, ինչպես նշվեց վերևում, հավասարապես վերաբերում է այդ երկու տեսակի հակամարտություններին։ Բռնի տեղահանված անձանց նկատմամբ կիրառելի են նաև վերադարձի իրավունքի բոլոր նյութաիրավական բաղադրիչները, որոնք սահմանված են միջազգային մարդասիրական սովորույթային իրավունքի 132-րդ կանոնով։

Ինչ վերաբերում է վաղեմության խնդրին, դա հաղթահարելի է Պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների նկատմամբ վաղեմության ժամկետ չկիրառելու մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայով, որը Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է 1993 թվականին, իսկ Ադրբեջանի հանրապետությունը՝ 1996 թվականին։ Սույն կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ վաղեմության ժամկետը չի կարող կիրառվել պատերազմական հանցագործությունների կամ մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների նկատմամբ՝ ըստ 1949թ. օգոստոսի 12-ի Ժնևի կոնվենցիաներում թվարկված «լուրջ խախտումների» հասկացության բովանդակության։ Վերջինը մեկնաբանվում է Ժնևի կոնվենցիայի 147-րդ հոդվածով,  ըստ որի կոնվենցիայում հիշատակված լուրջ խախտումների շարքին են պատկանում կոնվենցիայում հիշատակված գործողությունները, որոնք ուղղված են «պաշտպանված անձանց» կամ նրանց գույքի դեմ, այդ թվում՝ պաշտպանված անձանց «անօրինական բռնագաղթը, տեղափոխումը», «ունեցվածքի անօրինական, կամայական, մեծ չափերի հասնող կործանումն ու յուրացումը, որոնք հարուցված չեն ռազմական անհրաժեշտությունից»: Բոլոր նշված սահմանումները տարածվում են 1988-1994 թվականների ընթացքում Ադրբեջանի տարբեր տարածքներից բռնի տեղահանված հայազգի անձանց նկատմամբ՝ անկախ վաղեմության ժամկետից։

 

4.       Մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքը

Ի տարբերություն միջազգային սովորույթային իրավունքի և միջազգային մարդասիրական իրավունքի, բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի և դրա հետ կապված հարակից իրավունքները առավել խորքային, բովանդակային  ու ամբողջական կերպով սահմանված են մարդու իրավունքների մասին միջազգային իրավական փաստաթղթերում։

Ելակետային փաստաթուղթը Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրն է, որը թեև միջազգային պայմանագիր չէ, սակայն համարվում է հիմնարար փաստաթուղթ, որի հիման վրա ձևավորվել է մարդու իրավունքների ժամանակակից իրավական համընդհանուր ու տարածաշրջանային կառուցակարգերը։ Հռչակագրի 13-րդ հոդվածի 2-րդ կետը  սահմանում է, որ «յուրաքանչյուր ոք» ունի իրավունք «վերադառնալու իր երկիրը»: Այս դրույթում «յուրաքանչյուր ոք» արտահայտությունը վերաբերում է ցանկացած անձի ու անձանց խմբի, այդ թվում՝ այլ պետությունում ապաստան հայցած, փախստականի կարգավիճակ ստացած անձանց, իսկ «վերադառնալ» արտահայտությունը նշանակում է կամավոր հայրենադարձություն։

Մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքում առաջնային իրավական փաստաթուղթը Դաշնագիրն է, որի 12-րդ հոդվածը սահմանում է ազատ տեղաշարժվելու իրավունքը իր բոլոր բաղադրիչներով՝ պետության տարածքում տեղաշարժվելու իրավունքը (կետ 1) և սեփական երկիրը «մուտք գործելու» իրավունքը (կետ 4): Մարդու իրավունքների կոմիտեն մեկնաբանել է, որ հոդվածի 4-րդ մասում «մուտք գործել» արտահայտությունը վերաբերում է նաև  իրենց հիմնական բնակավայր կամավոր վերադառնալու փախստականների  հայրենադարձությանը։ 

12-րդ հոդվածի 4-րդ մասում «ոչ ոք» արտահայտությունը վերաբերում է յուրաքանչյուրին՝ անկախ քաղաքացիությունից։ Դա բխում է ոչ միայն այդ արտահայտության բառացի իմաստից, այլև դրա իրավական բովանդակությունից։  Ըստ Մարդու իրավունքների կոմիտեի մեկնաբանության՝ «12-րդ հոդվածի 4-րդ մասը տարբերակում չի դնում քաղաքացիների և օտարերկրացիների միջև», և այդ դրույթի իրավական բովանդակությունը իրականում բխում է այդ դրույթում «իր սեփական երկիր» արտահայտությունից, որի շրջանակն ավելի լայն է, քան «իր ազգության երկիրը», ու չի սահմանափակվում «ազգության»  եզրի ավանդական, նեղ իմաստով, օրինակ, ծնունդով ձեռք բերված կամ հպատակագրմամբ ստացված քաղաքացիություն ունեցած անձանց, այլ ներառում նաև նրանց, ովքեր տվյալ երկրի հետ ունեն իրենց «առանձնահատուկ կապերով» կամ «հավակնություններով» չեն կարող իրենց համարել օտարերկրացի։ Ըստ Կոմիտեի, այդպիսի օրինակներ են անձինք, ում քաղաքացիության երկիրը միջազգային իրավունքի խախտմամբ զրկել է նրանց քաղաքացիությունից, կամ անձինք, ում քաղաքացիության երկիրը կլանվել կամ փոխակերպվել է այլ պետական միավորի, որը մերժել է նրանց տրամադրել քաղաքացիություն։  

Վերադարձի իրավունքը սահմանված է նաև Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիայում, որի 5-րդ հոդվածի (դ) կետի (ii) ենթակետը սահմանում է, որ մասնակից պետությունները պարտավորվում են արգելել ու վերացնել ռասայական խտրականությունն իր բոլոր ձևերով և ապահովել յուրաքանչյուրի իրավահավասարությունն օրենքի առջև՝ առանց ռասայի, մաշկի գույնի, ազգային կամ էթնիկական ծագման տարբերակման, հատկապես, հետևյալ իրավունքների իրականացման կապակցությամբ. ցանկացած, ներառյալ իր սեփական, երկրից հեռանալու և իր սեփական երկիրը վերադառնալու իրավունքի։

Վերը նշված իրավական մեկնաբանությունները կիրառելի են Արցախի բնակիչների նկամամբ, ովքեր երբեք չեն եղել Ադրբեջանի քաղաքացիներ (իսկ Արցախն էլ de facto չի եղել Ադրբեջանի Հանրապետության մաս), մինչդեռ Արցախը համարում են իրենց պատմական հայրենիքը, որը, սակայն, միջազգայնորեն ճանաչված է որպես Ադրբեջանի տարածքային մաս։ Արցախցիներն ունեն բնական իրավունք վերադառնալու, տնօրինելու իրենց գույքը և ապրելու իրենց սոցիալական, պատմական, մշակութային միջավայրում, որը ձևավորվել է դարերի ընթացքում, և որի արդյունքում ձևավորվել է արցախցու յուրահատուկ ինքնությունը՝ որպես հավաքական կամ անհատական ինքնություն։  Այս ամենը իր ամբողջության մեջ ուրվագծում են այն «առանձնահատուկ կապերը» և «հավակնությունները», որոնք Մարդու իրավունքների կոմիտեի մեկնաբանությամբ կազմում են «իր սեփական երկիր» եզրի միջազգային իրավական բովանդակությունը։ Այդ ամենը Ադրբեջանի իշխանությունների համար ստեղծում է նրանց հետ ընդունելու միջազգային պարտավորություն, որից հրաժարվել կամ որը չեղարկել Ադրբեջանի հանրապետությունը որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, որը վավերացրել է Դաշնագիրը, այդ թվում նաև Դաշնագրի 12-րդ հոդվածը, չի կարող։ Հասկանալով դա, Ադրբեջանի իշխանությունները հրապարակավ չեն հայտարարում Արցախցիների վերադարձի իրավունքի կամ դրան զուգամիտված սեփականության իրավունքի չեղարկման մասին։ Իսկ երբեմն հնչող հայտարարությունները քաղաքացիությունը որպես վերադարձի նախապայման սահմանելու մասին, անիրավաչափ է, քանի որ, ինչպես նշվեց վերևում, Դաշնագրի ներքո վերադարձի իրավունքի առարկան բխում է «իր սեփական երկիր», այլ ոչ թե «քաղաքացիության» երկիր հասկացությունից։  Մարդու իրավունքների կոմիտեն 12-րդ հոդվածի 4-րդ մասի ներքո սահմանել  է նաև կամայականության արգելքը՝ գտնելով, որ միայն խիստ սահմանափակ հանգամանքների ներքո կարող է ողջամիտ համարվել անձին իր սեփական երկիր մուտք գործելը անթույլատրելի համարելը, և որ ընդունող պետությունը չի կարող քաղաքացիությունից զրկելու  կամ վտարելու եղանակով անձին զրկել իր սեփական երկիր մուտք գործելու հնարավորությունից։ Հետևաբար, Արցախցիների՝ որպես փախստականների կամավոր վերադարձի մերժման համար չի կարող Ադրբեջանի քաղաքացիության բացակայությունը իրավաչափ հիմք համարվել, քանի որ  քաղաքացիություն ընդունելը վերադարձի համար նախապայման սահմանելը կհակասի Դաշնագրի 12-րդ հոդվածի 4-րդ մասին։

Ասվածը վերաբերում է նաև Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիային, որտեղ նույնպես կիրառված է «իր սեփական երկիր» գաղափարը։

Վերադարձի իրավունքը նույնական չէ ընդունող պետությունում ապրելու, սոցիալականացվելու, ինտեգրվելու ցանկության կամ մտադրության հետ։ Վերադարձի իրավունքը սերտորեն կապված է հիմնական իրավունքների, մասնավորապես, սեփականության, անձնական կյանքի հարգման իրավունքի (ու դրա տարբեր բաղադրիչների հետ, օրինակ, պատմական, մշակութային ժառանգության մատչելիության հետ, որը սերտորեն կապված է անձնական, ազգային ինքնության նկատմամբ հարգանքի, կրոնական համոզմունքների ազատության իրավունքի հետ։

Սեփականության իրավունքի իրականացումը արտահայտվում է գույքի անարգել օգտագործման կամ դրա ճակատագրի տնօրինման արդյունավետ հնարավորությունների առկայությամբ։ Դրանք հնարավոր է ապահովել միայն վերադարձի իրավունքն ապահովելու եղանակով Փախստականներին պետք է հնարավորություն տրվի վերադառնալ, որպեսզի տնօրինեն իրենց գույքը՝ անարգել եղանակով տնօրինելով դրանց ճակատագիրը։ Գույքից անարգել օգտվելու իրավունքը նույնպես հիմնական իրավունք է, որն օտարման, չեղարկման ենթակա չէ, սակայն ենթարկվում է սահմանափակումների, որոնք պետք է լինեն ներպետական և միջազգային օրենքներով սահմանված կարգով, հետապնդեն իրավաչափ նպատակ ու լինեն համաչափ՝ հետապնդվող ընդհանուր շահի համեմատ։ Այդ իմաստով իրավական պաշպանության մեծ հնարավորություններ է ընձեռում Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը, որոնց երկուսի պարտադիր իրավազորությունը ընդունել են և՛ Ադրբեջանի Հանրապետությունը, և՛ Հայաստանի Հանրապետությունը 2002 թվականից։

Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի Թիվ 4 արձանագրության 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետը սահմանում է, որ ոչ մեկին չի կարելի զրկել այն պետության տարածք մուտք գործելու իրավունքից, որի քաղաքացին է նա։ Այդուհանդերձ, այս դրույթը թույլ զարգացած իրավական նորմ է, և Եվրոպական դատարանը զարգացրել է սահմանափակ նախադեպային իրավունք։ Բավական է ասել, որ բացակայում է որևէ դոկտրինալ մեկնաբանություն, որ այս նորմը վերաբերում է փախստականներին կամ բռնի տեղահանված այլ անձանց խմբերին։ Ավելին, այս նորմի հիմնական առարկան սեփական քաղաքացիներին վտարելու բացարձակ ու անվերապահ արգելքի իրավական երաշխիքն է։ «Վտարում» եզրը նույնական չէ բնակչության կամ առանձին անձանց բռնի տեղահանման իրավական բովանդակության հետ, քանի որ վերջինը, սովորաբար, տեղի է ունենում հակամարտությունների արդյունքում։  Ավելին, ըստ Եվրոպական դատարանի, այս դրույթի շրջանակում չի ձևավորվել եվրոպական կոնսենսուս առ այն, որ 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետը ներառում է նաև «հայրենադարձության ընդհանուր իրավունքը»։  Արդյունքում, նման բովանդակությունը դժվար է համատեղել փախստականների վերադարձի իրավունքի հետ։  

Ի տարբերություն Դաշնագրի 12-րդ հոդվածի 4-րդ մասում «սեփական երկիր» եզրի, Թիվ 4 արձանագրության 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետում սահմանված է «քաղաքացի» եզրը, որն էլ, ի դեպ, մեկնաբանվում է ըստ ազգային օրենսդրության։ Այսինքն, Դաշնագրի ներքո այնպիսի անձնական ու հասարակական հանգամանքներ, որոնք կազմում էին «սեփական երկիր» հասկացության իրավական բովանդակությունը (պատմական, մշակութային, սոցիալական, համայնքային կապերը, անձի կողմից տվյալ բնակավայրը իր հայրենիքը համարելը, տվյալ բնակավայրի պատմականորեն բնիկ համարվելը, յուրահատուկ, ազգային ծագմամբ պայմանավորված կապերը տվյալ բնակավայրի հետ, և այլն), էական չեն Թիվ 4 արձանագրության 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համար, քանի որ այս նորմի առարկան բխում է «քաղաքացիություն» եզրույթի իրավական բովանդակությունից, որը որոշվում է նախ և առաջ ազգային օրենսդրությամբ՝ ըստ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի մեկնաբանության։  Նման կարգավորումը էապես նվազեցնում է Ադբրբեջանից բռնի տեղահանված անձանց նկատմամբ այս դրույթը կիրառելու հնարավորությունը, քանի որ Արբեջանի ղեկավարությունը վերադարձի նախապայման է փորձում սահմանել քաղաքացիության ընդունումը, որը նույնիսկ եթե մեկնաբանվի էլ «ազգության»  բովանդակությամբ, առաջնահերթությունը կտրվի դրա հիմքերի՝ ներպետական օրենսդրությամբ սահմանված պայմաններին։ Այսպիսով, վերադարձի իրավունքը որպես այդպիսին թույլ իրավական հիմքեր ունի Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում։

Այդուհանդերձ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը զարգացրել է ընդհարձակ ու կայուն նախադեպային իրավունք հակամարտությունների արդյունքում բռնագաղթված անձանց գույքային իրավունքների առնչությամբ: Ինչպես նշվել է վերևում, վերադարձի իրավունքն ունի մի շարք բաղադրիչներ, որոնցից է նաև սեփականության իրավունքը։ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում սեփականության իրավունքը կարգավորվում է Թիվ 1 արձանագրությանն 1-ին հոդվածով։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը 1992-1994 թվականների առաջին արցախյան պատերազմում բռնի տեղահանված անձանց սեփականության իրավունքի հիմքով կայացրել է վճիռ, հիմնվելով Լուիզիդիույի վճռի վրա, վկայակոչված վերևում, ու արձանագրել, որ Ադրբեջանի հանրապետությույնը խախտել է 1992 թվականին Շահումյանի Գյուլիստան գյուղից բռնի տեղահանված անձի ու նրա ընտանիքի սեփականության իրավունքը, քանի որ մինչ այժմ ոչ միայն չի ապահովել նրանց վերադարձը իրենց բնակավայր, այլև չի տրամադրել փոխհատուցում սեփականության դիմաց․

Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի վճիռը Եվրոպական դատարանը կայացրել է 2015 թվականին, գանգատը ներկայացվել է 2005 թվականին, իսկ դեպքերը վերաբերում են 1992 թվականին Խորհրդային Ադրբեջանի Շահումյանի շրջանի Գյուլիստան գյուղից Սարգսյանների ընտանիքի բռնի տեղահանմանը գյուղի վրա ադրբեջանական ոստիկանության զինված ուժերի (Օմոնի) հարձակման արդյունքում։ Եվրոպական դատարանը որոշել է, որ 2015 թվականի դրությամբ Սարգսյանները շարունակում էին պահպանել իրենց տան ու հողամասի նկատմամբ սեփականության իրավունքները և որ Ադրբեջանը խախտել է նրանց սեփականության իրավունքը, քանի որ հակամարտությունից ի վեր և վճիռը կայացնելու օրվա դրությամբ զրկել էր նրանց իրենց գույք տնօրինելու, օգտագործելու հնարավորությունից։

Ուշագրավ է նաև սույն վճռում Եվրոպական դատարանի եզրահանգումն այն մասին, որ տան ու հողամասի նկատմամբ Սարգսյանի սեփականության իրավունքը բխում էր Ադրբեջանական ԽՍՀ աշխատավորների պատգամավորների գյուղական խորհուրդների 1958թ․ կանոնադրությունից, 1983թ․ Բնակարանային օրենսգրքից, 1970թ․ Հողային օրենսգրքից ու 1978թ․ Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմանադրությունից: Եվրոպական դատարանը որպես հիմք ընդունեց Խորհրդային Ադրբեջանի օրենքները նույնիսկ այն պարագայում, որ Ադրբեջանի հանրապետությունը հրաժարվել է իրեն ճանաչել որպես Խորհրդային Ադրբեջանի իրավահաջորդ։

Եվրոպական դատարանի այդ եզրահանգումը վերահաստատում է մարդու իրավունքների ունիվեսալիզմը առ այն․ մարդու իրավունքներն ունեն համընդհանուր կիրառություն ու կիրառելիություն, ու նույնիսկ տարածքային իրավազորության փոփոխությունը ազդեցություն չի թողնում այդ տարածքում բնակվող կամ բնակված  բնակիչների հիմնական իրավունքների, այդ թվում՝ սեփականության իրավունքների նկատմամբ՝ անկախ նրանից, թե այդ պահին որտեղ են նրան գտնվում, որ պետության տարածքում է գտնվել գույքը և թե արդյոք այդ պետությունը գոյություն ունի։ Եվրոպական դատարանը Սարգսյանի գործով ըստ էության վերահաստատեց Լուիզիդուի գործով իր մոտեցումը, որտեղ դատարանը մերժեց Թուրքիայի փաստարկն այն մասին, որ Հյուսիսային կիպրոսը 1974 թվականին լքած բնակիչները այլևս չունեին իրավունքներ իրենց գույքերի նկատմամբ, քանի որ 1985 թվականին  Հյուսիսային կիպրոսը որպես նորանկախ պետություն ընդունել էր սահմանադրություն, որում սահմանվել էր, որ բոլոր շինությունները, որոնք լքել էին տեղի բնակիչները, օրենքի ուժով սահմանվում էր որպես տիրազուրկ գույք ու համարվում էր Հյուսիսային կիպրոսի թուրքական հանրապետության սեփականություն։ Եվրոպական դատարանը 1996 թվականի իր վճռում որոշեց, որ տվյալ փաստարկն անընդունելի իրավական հիմք էր, քանի որ Հյուսիսայի կիպրոսի թուրքական հանրապետության իրավական ակտերը չունեին լեգիտիմություն։ Դրա հիմքում ընկած էր այն փաստը, որ Հյուսիսային կիպրոսի թուրքական հանրապետությունը ստեղծվել էր բռնակցման (անեքսիայի) հետևանքով ու այդ հանգամանքը ի սկզբանե անօրինակ էր դարձրել այդ հանրապետության ընդունած իրավական ակտերը՝ այդ թվում նաև բռնի տեղահանված բնակիչների գույքի էսպրոպրիացիայի մասին սահմանադրական դրույթը։ Դրանից բխեցվեց, որ տվյալ  դեպքում դիմումատուները, ովքեր լքել էին Հյուսիսային կիպրոսը 1974 թվականին և այդ օրվանից ի վեր հնարավորություն չէին ունեցել այցելել ու տնօրինել իրենց տունը և հողամասը, շարունակում էին համարվել գույքի սեփականատերեր վճռի ընդունմած պահի՝ 1996 թվականի դրությամբ։

Եվրոպական դատարանի՝ Սարգսյանի և Լուիզիդիույի գործերով դատական նախադեպերը մոդելներ են, որոնք պատասխանում են այն հարցին, թե արդյոք Ադրբեջանի Հանրապետությունից տարբեր տարիներին բռնի տեղահանված ծագումով հայերը շարունակում են պահպանել իրենց վերադարձի իրավունքը և հարակից գույքային իրավունքները։ Քանի որ հակամարտությունը շարունակվում է արդեն մոտ 36 տարի՝ սկսած 1988 թվականի փետրվարից, և ընթացքի մեջ են քաղաքական բանակցություններ, կարևոր է հասկանալ այդ հարցերի իրավական շրջանակները, քանի որ, ինչպես նշվեց վերևում, քաղաքական պայմանավորվածությունների հիմքում որպես կանոն ընկած են իրավական սկզբունքներ, իսկ պետությունների միջև պայմանավորվածությունների հիմքում՝ միջազգային իրավական սկզբունքներ։

Սարգսյանի գործով վճռում Եվրոպական դատարանը վկայակոչել է Պինեյրոյի սկզբունքները,  որոնք միջազգային մարդու իրավունքներից և միջազգային մարդասիրական իրավունքից բխեցրած սկզբունքներ են, որոնք ընդունվել են ՄԱԿ-ի կողմից։ Դրանք նորմատիվ բնույթի սկզբունքներ են, որոնք պետությունների, ՄԱԿ-ի մարմինների և լայն միջազգային հանրության համար ապահովում են միջազգային չափորոշիչներ և գործնական ուղեցույցներ՝ հակամարտությունների արդյունքում տեղահանված անձանց գույքի ռեստիտուցիայի նպատակով իրավական և տեխնիկական հարցերը պետությունների միջև կարգավորելու համար։ Ըստ այդ ուղեցույցի, պետությունները պարտավոր են երաշխավորել փախստականների և ներքին տեղահանված անձանց կողմից լքված տուն, հողամաս և գույքային այլ միավորներ մուտք ունենալու, գույքը տնօրինելու,  գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը վերականգնելու եղանակով՝ որպես ռեստիտուցիոն միջոցներ, իսկ եթե այդպիսի ռեստիտուցիա հնարավոր չէ, ապահովել համարժեք հատուցում գույքի նկատմամբ նախկին օրինական իրավունքների վերականգնման  և դրանց շուկայական արժեքին ողջամտորեն համապատասխանող դրամական միջոցներ տրամադրելու եղանակով։

 

Ամփոփելով վերը նշվածը, անհրաժեշտ է արձանագրել հետևալը․

1)       որպես համընդհանուր, հիմնական ու անօտարելի իրավունքներ, բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը և հարակից իրավունքները, օրինակ, գույքային իրավունքները, պաշտպանված են մարդու իրավունքների մասին միջազգային իրավունքով, միջազգային սովորույթային իրավունքով և միջազգային մարդասիրական իրավունքով։

2)       Բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը և գույքային իրավունքնրը շարունակում են պահպանվել բռնի տեղահանումից հետո՝ անկախ տարածքի նկատմամբ պետության իրավազորության փոփոխությունից, անկախ վաղեմությունից կամ որևէ այլ հանգամանքներից։ 

3)       Օկուպացիոն պետության կողմից հետագայում ընդունված օրենքով վերադարձի և գույքաին իրավունքների չեղարկումը զուրկ է միջազգային իրավունքի հիմքերից։ Ավելին, նման օրենքներն անիրավաչափ են նաև այն պատճառով, որ դրանք ընդունվել են տարածքի բռնակցման, բռնության, ուժի կիրառման եղանակով, իսկ նման պարագայում ընդունված օրենքներն ինքնին անիրավաչափ են։

4)       Օկուպացիոն պետությունը բոլոր դեպքերում պարտավոր է ապահովել բռնի տեղահանված անձանց իրավունքների ռեստուտիցիա՝ ապահովելով սեփականատերերի համար գույքի մատչելիությունը, դրա օգտագործումը, վերականգնելով գույքի նկատմամբ առաջնային իրավունքները, իսկ այդ ամենի  անհնարինության դեպքում՝ տրամադրելով համարժեք դրամական փոխհատուցում։

5.       Վերադարձի և գույքի ռեստիտուցիայի մեխանիզմներ

ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 16 դեկտեմբեր 2005 թ․-ի թիվ 60/147 բանաձևով սահմանվել են մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի  և միջազգային մարդասիրական իրավունքի կոպիտ խախտումների զոհերի իրավական պաշտպանության և հատուցման իրավունքի հիմնական սկզբունքներն ու ուղեցույցները։ Մասնավորապես,  նշված բանաձևի 19-րդ կետով սահմանվում է, որ հատուցումը (ռեստիտուցիան) հնարավորության դեպքում պետք է տուժողին վերադարձնի սկզբնական վիճակին՝ նախքան մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի կամ միջազգային մարդասիրական իրավունքի լուրջ խախտումները։ Հատուցումը, ըստ անհրաժեշտության, ներառում է ազատության վերականգնումը, մարդու իրավունքներից, ինքնության, ընտանեկան կյանքի իրավունքից և քաղաքացիությունից օգտվելը, բնակության վայր վերադարձը, աշխատանքի վերականգնումը և գույքի վերադարձը:

 

Տեղահանված անձանց վերադարձն ինքնին բարդ և ժամանակատար գործընթաց է, քանի որ իրավական հիմքերից զատ պահանջում է նաև կազմակերպական և կառուցվածքային բարդ աշխատանք։ Տեղահանված անձանց վերադարձի (ռեպատրիացիայի) վերաբերյալ ընդունվել են բազում բանաձևեր Գլխավոր ասամբլեայի և Անվտանգության խորհրդի կողմից (բանաձևերի ցանկը՝ տե՛ս Հավելված 1): Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ չկան միանշանակ մեխանիզմներ, թե ինչպես պետք է կազմված լինի վերադարձի վերաբերյալ պայմանավորվածությունը․ կան օրինակներ, երբ նշված հարցը կարգավորվում է հրադադարի պայմանագրով (նման դրույթ է նախատեսված 2020 թվականի նոյեմբերի 09-ի եռակողմ համաձայնագրով), այլ դեպքերում այդ հարցը կարգավորվում է խաղաղության պայմանագրերով, հնարավոր է նաև, որ այդ գործընթացքը նախաձեռնի և իրականացնի ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը։

Վերադարձի իրավունքը՝ որպես մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի կամ միջազգային մարդասիրական իրավունքի լուրջ խախտումներից տուժած անձանց հատուցման (ռեպարացիայի) իրացման ձև կիրառվել է ինչպես միջազգային դատական ատյաններում գործերի քննության, այնպես էլ արտադատական եղանակով փախստականների և ներքին տեղահանված անձանց խնդիրները լուծելու մեխանիզմների կիրակման շրջանակում։

Այսպես, սույն բաժնում նախ կներկայացվեն Հայաստանն ընդդեմ Ադրբեջանի և Ադրբեջանն ընդդեմ Հայաստանի վարույթներն Արդարադատության միջազգային դատարանում (այսուհետ՝ նաև ԱՄԴ) նախաձեռնելու վերաբերյալ դիմումների բովանդակությունները և շրջանակը։ Այնուհետև, կներկայացվեն միջազգային դատական և արտադատական պրակտիկայից օրինակներ, թե ինչ մեխանիզմների կիրառման արդյունքում և ինչ շրջանակով են իրացվել փախստականների և ներքին տեղահանված անձանց վերադարձի և գույքի ռեստիտուցիայի իրավունքները։

5.1.     Հայաստանն ընդդեմ Ադրբեջանի վարույթն ԱՄԴ-ում

2021 թվականի սեպտեմբերի 16-ին ՀՀ-ի կողմից ներկայացվել է ԱՄԴ-ում վարույթ նախաձեռնելու վերաբերյալ դիմում: Դիմումը վերաբերում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Ադրբեջանի կողմից   Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի  դրույթների խախտմանը։ Այդ խախտումներն ուղղված են բոլոր էթնիկ հայերի դեմ՝ անկախ վերջիններիս քաղաքացիությունից։ Հիմք ըննդունելով, որ Կոնվենցիայով սահմանված պարտավորությունները erga omnes partes  բնույթի են՝ Հայաստանն իրավասու է բարձրացնել Ադրբեջանի պատասխանատվության հարցը ինչպես որպես տուժող պետություն, այնպես էլ որպես տուժող չհանդիսացող պետություն։

Հայաստանի ներկայացրած դիմումի փաստերում ներառված են Ադրբեջանի կողմից հայերի նկատմամբ խտրական քաղաքականության դրսևորման բավական լայն ժամանակահատված՝ ընդհուպ ներառելով 20-րդ դարի սկզբում Օսմանյան Կայսրության կողմից իրականացված ոճրագործությունները, ինչպես նաև Շուշիում ապրող հայերի համատարած ջարդը 1920 թվականին։ Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո 1920-1980 թվականներին ակտիվ քաղաքականություն է վարվել տարածաշրջանում հայկական ազդեցությունը վերացնելու ուղղությամբ։ Բերվել է Նախիջևանի օրինակը, որտեղ 1917 թվականի դրությամբ ապրել են 50,000 հայեր, որոնցից միայն 3,400-ն են մնացել 1979 թվականի դրությամբ։ Խորհրդային Միության տարիներին նմանատիպ քաղաքականություն է վարվել նաև Լեռնային Ղարաբաղում, որի արդյունքում տեղի է ունեցել արտագաղթ, իսկ մշակութային, կրոնական և պատմական կոթողները կա՛մ ոչնչացվել են, կա՛մ թողել են, որ փտեն։ Դեռևս 1960 թվականին 2,500 հայեր խնդրագիր են ուղղել Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության այն ժամանակվա առաջին քարտուղար և ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի նախագահ Նիկիտա Խրուշչովին՝ դատապարտելով Ադրբեջանի «շովինիստական քաղաքականությունը», որի նպատակը, նրանց պնդմամբ, «հայ բնակչության տնտեսությունը կործանելն է և, ի վերջո, ստիպելը, որ հայերը հեռանան [Լեռնային Ղարաբաղից]»: 1988 թվականի սկզբին Լեռնային Ղարաբաղը պահանջում էր միավորվել Հայաստանին։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այն, ինչ սկսվեց որպես խաղաղ պահանջ, հանդիպեց բռնի դիմադրության, որն ի վերջո վերաճեց զինված բախումների, որը տևեց 1988-ից մինչև 1994 թվականը: Ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը Խորհրդային Միությունից անկախացել է 1991 թվականի հոկտեմբերի 18-ին, մինչդեռ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությունը Խորհրդային Միությունից իր անկախությունը հռչակել է 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին, որը կրկին ուղեկցվել է ադրբեջանական բանակի կողմից հայերի նկատմամբ ջարդերով։ Անկախությանը հաջորդող տարիներին ծանր մարտեր են տեղի ունեցել Հայաստանի, Արցախի Հանրապետության և Ադրբեջանի միջև, որոնք հանգեցրել են բոլոր կողմերից մեծաքանակ զոհերի և զգալի թվով մարդիկ տեղահանվել են իրենց տներից Լեռնային Ղարաբաղում և հարակից շրջաններում։ Հայաստանի կողմից ներկայացված դիմումի փաստերում այնուհետև շարադրված են 1994 թվականի զինադադարի պայմանավորվածության, 1994-2020 թթ․ ընթացքում ադրբեջանական իշխանությունների կողմից հայատյաց հանրային քաղաքականության, զինված սահմանային ու լայնամասշտաբ բախումների և 2020 թվականի պատերազմի վերաբերյալ տեղեկություններ։

Հիմք ընդունելով, որ դիմումը վերաբերում է ռասայական խտրականությանը՝ դեպքերը դրանում նկարագրված են ոչ թե ժամանակագրորեն անջատ և ինքնուրույն կերպով, այլ որպես էթնիկ հայերի նկատմամբ ռասայական խտրականության համակարգային դրսևորումների մեկ ամբողջ շղթա, որոնք փաստական հիմքեր են ստեղծում հիմնավոր կերպով փաստարկելու ելու Ադրբեջանի կողմից Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին Կոնվենցիայի  մի շարք դրույթների խախտումների մասին։ Մասնավորապես, ըստ Դիմումի պատճառաբանական մասի՝ էթնիկ հայերի նկատմամբ ռասայական խտրականությունը Ադրբեջանի կողմից դրսևորվել ու դրսևորվում է հետևյալ ձևերով․

-         ատելության խոսքի օգտագործում, հանդուրժում և խրախուսում,

-         Ադրբեջանի ոճրագործությունները և էթնիկ զտման քաղաքականությունը,

-         հայերի նկատմամբ ոճրագործություններին ներում շնորհելը և դրանք խրախուսելը,

-         հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը,

-         ռասայական խտրականությունը վերացնելու համար անհրաժեշտ և արդյունավետ միջոցներ չձեռնարկելը,

-         հայերին հավասար վերաբերմունք, արդյունավետ պաշտպանություն և իրավական պաշտպանության միջոցներ չտրամադրելը։

 

Դիմումում Հայաստանի կողմից ներկայացվել է, որ Ադրբեջանը իր պետական մարմինների, պաշտոնատար անձանց ու հանրային լիազորություններ իրականացնող այլ անձանց ու կազմակերպությունների միջոցով, ինչպես նաև նրա ցուցումներով կամ նրա ղեկավարությամբ և հսկողությամբ գործող այլ գործակալների միջոցով պատասխանատու է Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հոդվածների լրջագույն խախտումների համար։ Մասնավորապես,

-         2-7-րդ հոդվածների խախտմամբ հայերի էթնիկ զտում իրականացնելը․

-           (…).

-         Հայերին զրկելը հավասար պայմաններում իրենց անհատական իրավունքներից օգտվելուց, որը ներառում է (…) անձի անվտանգության և պաշտպանության իրավունքը, (…), սեփականության իրավունքը, մշակութային ժառանգությանը և գործունությանը հասանելիություն ունենալու և դրանից օգտվելու իրավունքը, ազատ տեղաշարժի և բնակության իրավունքը, բնակարանի իրավունքը, (…).

-         հայկական մշակութային վայրերի և ժառանգության համակարգված ոչնչացումը և կեղծումը` խախտելով 2-րդ, 4-րդ, 5-րդ և 7-րդ հոդվածները.

-           (…):

Հայաստանը ԱՄԴ-ից խնդրել է որոշում ընդունել և հռչակել, որ

1.       Ադրբեջանը պատասխանատու է Կոնվենցիայի՝ ներառյալ 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հոդվածների խախտումների համար:

2.       Կոնվենցիայի այս խախտումների համար միջազգային պատասխանատվության հետևանքով Ադրբեջանը պետք է.

Ա․ Անմիջապես դադարեցնի ցանկացած նման շարունակական միջազգային անօրինական գործողություն և ամբողջությամբ կատարի իր պարտավորությունները՝ համաձայն Կոնվենցիայի 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հոդվածներով, (…):

Բ․ Փոխհատուցում տրամադրել ցանկացած նման միջազգային անօրինական գործողության հետևանքով առաջացած վնասի համար, ներառյալ.

-         որպես ռեստիտուցիա՝ թույլ տալ տեղահանված հայերի անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձն իրենց տներ, ինչպես նաև վերականգնել կամ վերադարձնել հայկական մշակութային և կրոնական շինություններն ու վայրերը, արտեֆակտները կամ առարկաները.

-         ապահովել հայերի կրած ցանկացած վնասի, կորստի կամ վնասվածքի հավելյալ փոխհատուցման ձևեր, որոնք ի վիճակի չեն լիարժեք փոխհատուցման ռեստիտուցիայի միջոցով, ներառյալ տեղահանված հայերին փոխհատուցում տրամադրելն այնքան ժամանակ, մինչև նրանց համար ապահով դառնա իրենց տներ վերադառնալը:

Հիմք ընդունելով վերոբերյալը՝ կարելի է պնդել, որ ԱՄԴ-ում Հայաստանի կողմից նախաձեռնված դատական վարույթի շրջանակները ներառում են 1988-1994 թվականներին տեղահանված անձանց իրավունքների խախտումները և Դիմումով հայցվող փոխհատուցման միջոցները վերաբերելի են նաև վերջիններիս։ Այդ դեպքում դատական գործի բարենպաստ լուծման պարագայում որպես ռեստիտուցիայի միջոց դատարանը կարող է սահմանել նաև 1988-1994 թվականներին Ադրբեջանից բռնի տեղահանված ազգության հայերի արժանապատիվ, կայուն ու անվտանգ  վերադարձ իրենց բնակավայրեր, կամ, դրա անհնարինության դեպքում՝ դրամական փոխհատուցման տրամադրում։ Ինչպես նշվեց վերևում, Պինեյրոյի սկզբունքները սահմանում են, որ անհրաժեշտ է ստեղծել իրավական և ոչ իրավական կառուցակարգեր փախստականների և ներքին տեղահանված անձանց կողմից լքված տուն, հողամաս և գույքային այլ միավորներ մուտք ունենալու, գույքը տնօրինելու,  գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը վերականգնելու եղանակով՝ որպես ռեստիտուցիոն միջոցներ, իսկ եթե այդպիսի ռեստիտուցիա հնարավոր չէ, ապահովել համարժեք հատուցում գույքի նկատմամբ նախկին օրինական իրավունքների վերականգնման  և դրանց շուկայական արժեքին ողջամտորեն համապատասխանող դրամական միջոցներ տրամադրելու եղանակով։ Այդ գործընթացում, բնականաբար, պետք է հաշվի առնել, որ 1988-1990 թվականներին շատ հայազի ու ադրբեջանցի փախստականներ ու ներքին տեղահանվածներ քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների շրջանակում կարողացել էին վաճառել կամ փոխանակել իրենց գույքը։ Նման դեպքերը նույնպես պետք է ներառվեն ապագա ռեստիտուցիոն գործընթացներում՝ հատուցման համարժեքության, համաչափության սկզբունքի նախատեսմամբ։

5.2.     ԱՄԴ-ի իրավազորությունը

Հայաստանի կողմից ներկայացված Դիմումը քննելու ԱՄԴ-ի իրավազորությունը սահմանված է ԱՄԴ-ի կանոնադրության 36 (1) հոդվածով  և Կոնվենցիայի 22-րդ հոդվածով ։

Հայաստանի պնդմամբ առկա է վեճ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառման շուրջ, ինչը հավաստվում է երկու կողմերի արտաքին գործերի նախարարների նամակագրությունից։ Դիմումի տեքստից տեղեկանում ենք, որ Դիմումի ներկայացմանը նախորդող տասն ամիսերի ընթացքում Հայաստանը և Ադրբեջանը փոխանակել են առավել քան քառասուն գրություններ, մասնակցել են յոթ հանդիպումների, որոնք ուղղված են եղել բարեկամական հաշտության հասնելուն։ Նշված բոլոր քայլերն ապարդյուն են եղել, քանի որ Ադրբեջանը շարունակաբար հերքել է Հայաստանի կողմից ներկայացված պահանջները և հրաժարվել է փոխհատուցում տրամադրելուց։ Հետևաբար, ԱՄԴ-ն ունի լիազորություն, քանզի բանակցությունների միջոցով այս վեճը լուծել հնարավոր չի եղել և Հայաստանի Հանրապետությունը սպառել է դիմումի ընդունելիության այդ կարևոր պայմանը։

 

Այստեղ հատկապես նշանակություն ունի այն հանգամանքը, որ ԱՄԴ-ի իրավասության հարցը քննարկելիս Դիմումում չի նշվում ժամանակային որևէ սահմանափակում․ Դիմումում նշված փաստարկներն ու պահանջներն՝ ուղղված տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքին  չեն վերաբերում կոնկրետ դեպքի կամ ժամանակահատվածի, այլ դիտարկվում են խտրականության արգելքի իրավունքի ընդհանուր համատեքստում՝ որպես էթնիկ հայերի դեմ խտրականության շարունակական դրսևորում։ Հետևաբար, վերադարձի և այլ կերպ փոխհատուցման հարցերը ևս վերաբերելի են բոլոր էթնիկ հայերին, ովքեր տեղահանվել կամ այլ կերպ վնաս են կրել Ադրբեջանի խտրական քաղաքականության արդյունքում՝ անկախ տեղահանման ժամանակաշրջանից, քանի որ առնվազն Կոնվենցիայի անդամ դառնալու պահից Ադրբեջանը պարտավոր էր ապահովել տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքը՝ պետությունների պոզիտիվ պարտականություների համատեքստում, որը, սակայն, մինչ օրս չի արել։ Այդ իմաստով ոչ թե ակնկալվում է, որ Ադրբեջանի կողմից 1996 թվականին վավերացված կոնվենցիան հետադարձ կերպով կարող է կիրառվել 1988-1994 թվականների դեպքերի վրա, այլ այն, որ  կոնվենցիան կարգավորվում է շարունակական բնույթ ունեցող խախտումները, ու այն հանգամանքը, որ Ադրբեջանը կոնվենցիայի վավերացումից հետո միջոցներ չի ձեռնարկել իր փախսստականների վերադարձն ապահովելու ուղղությամբ, շարունակական բնույթի խախտում է, որը շարունակվում է մինչ այժմ։ Այդ առումով անհրաժեշտ է նշել, որ Ադրբեջանը ոչ միայն դրսևորել է անգործություն, այլև ակտիվ խտրական քաղաքականություն, որի հանգուցալուծումը տեղի ունեցավ 2023 թվականին  սեպտեմբեր ամսին՝ Արցախն ամբողջությամբ հայաթափվեց։ Այ

 

Ամփոփելով վերոբերյալը՝ կարող ենք փաստել, որ Հայաստանի կողմից ԱՄԴ-ում նախաձեռնված վարույթի շրջանակն ընդգրկում է 1988-1994 թթ․ Արցախից տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքի հարցերը։ Վերջիններիս վերադարձի իրավունքը սահմանված է կոնվենցիայով, ինչպես նաև միջազգային սովորույթային իրավուքնով։ Նրանք իրավունք ունեն ստանալ փոխհատուցում սույն վարույթով Հայաստանի կողմից ներկայացված պահանջների համատեքստում։ 1988-1994 թվականներին կոնվենցիայի խախտումների վրա չի տարածվում վաղեմության ժամկետ, քանի որ բռնի տեղահանումը միջազգային բնույթի այնպիսի հանցագործություններից է, որոնց վրա վաղեմության ժամկետներ չեն գործում։ Բացի այդ, բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի հնարավորություն չտրամադրելը շարունակվող բնույթի խախտում է, որը սկսվում բռնի տեղահանման պահից ու շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի որ դեռ չի ապահովվել տեղահանված անձանց արժանապատիվ, կայուն ու անվտանգ վերադարձը կամ չի ապահովվել վերադարձի ու գույքային իրավունքների դիմաց ռեստիտուցիա։

5.3.     Ադրբեջանն ընդդեմ Հայաստանի դատական գործը ԱՄԴ-ում

Ադրբեջանի Հանրապետությունը, շարունակելով միջազգային ատյաններում Հայաստանի դեմ հայելային վարույթներ նախաձեռնելու իր պրակտիկան, 2021 թվականի սեպտեմբերի 23-ին վարույթ նախաձեռնելու վերաբերյալ դիմում է ներկայացրել ԱՄԴ՝ հիմք ընդունելով Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիան։

Այս դիմումից հետաքրքրություն է ներկայացնում այն հանգամանքը, որ ի տարբերություն Հայաստանի ներկայացրած դիմումի՝ Ադրբեջանի ներկայացրած դիմումն ունի հստակ ժամանակագրական բաժանումներ` առաջին արցախյան պատերազմը (1991-1994 թթ․), 1994-2020 թթ․ ընկած ժամանակահատվածը և 2020 թվականի պատերազմը։ Ադրբեջանի կողմից ներկայացված դիմումում ուղղակիորեն նշվում է, որ ըստ Ադրբեջանի, «(…) Հայաստանը խոչընդոտել է առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ տեղահանված ադրբեջանցիներին տուն վերադառնալուն (…)» :

Ավելին, Ադրբեջանի դիմումի խնդրամասում նշվում է, որ հայցում են ճանաչել Հայաստանի կողմից Կոնվենցիայի խախտումը, որն արտահայտվել է, inter alia, «(i) նախկին օկուպացված տարածքներից հարյուր հազարավոր ադրբեջանցիների ապօրինի վտարումով. (ii) այդ տարածքներում իրենց տներից ապօրինաբար վտարված ադրբեջանցիների վերադարձի խոչընդոտելով․ (…) (iv) այդ տարածքներում ապօրինի հայկական բնակավայրերի կառուցումով՝ ադրբեջանցիներին այդ տարածքներից հեռացնելու և մշտապես առանձնացնելու նպատակով. (…)»։ Ադրբեջանի հայցի այս հատվածն առարկայազուրկ է դարձել 2020-2023 թվականներին Արցախի օկուպացիայով ու հայաթափումով, քանի որ Ադրբեջանի նշած «նախկին օկուպացված տարածքներն» այլևս գտնվում են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։

Ադրբեջանի հայցի ուսումնասիրոթյունը նույնպես կարևոր է, քանի որ դատավարական հակառակորդի ներկայացրած հայցում նույնպես բարձրացվում է 1988-1994 թթ․ տեղահանված անձանց վերադարձի իրավունքի հարց, ու այդ հարցը ներկայումս քննարկման առարկա է ԱՄԴ-ում։

5.4.     Դեյթոնի շրջանակային համաձայնագիրը

Բոսնիա և Հերցեգովինայում խաղաղության մասին 1995 թվականի նոյեմբերի 21-ի համաձայնագիրը (Դեյթոնի խաղաղության համաձայնագիր), որով վերջ դրվեց Բոսնիա և Հերցեգովինայում պատերազմին, նախատեսում էր փախստականների և տեղահանված անձանց վերադարձի վերաբերյալ հավելված (համաձայնագրի 7-րդ հավելվածը), որով կարգավորման են ենթարկվել վերադարձի կազմակերպման հետ առնչվող մի շարք հարցեր։ Այս համաձայնագիրն ունի «միջազգային պայմանագրի» կարգավիճակ, հետևաբար, պարտադիր ուժ ունի կողմերի համար։

Համաձայնագրի 1-ին հոդվածում նշված է․ «Բոլոր փախստականները և տեղահանված անձինք իրավունք ունեն ազատորեն վերադառնալ իրենց ծագման վայրերը: Նրանք իրավունք ունեն վերականգնելու իրենց գույքը, որից զրկվել են 1991 թվականից ի վեր ռազմական գործողությունների ընթացքում և փոխհատուցվելու ցանկացած գույքի համար, որը չի կարող վերականգնվել։ Փախստականների և տեղահանվածների վերադարձը Բոսնիա և Հերցեգովինայում հակամարտության կարգավորման կարևոր խնդիր է։ Կողմերը հաստատում են, որ կընդունեն իրենց տարածքը լքած նման անձանց, այդ թվում՝ երրորդ երկրների կողմից ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած անձանց վերադարձը։»

Նշված հոդվածով նաև նախատեսվում են այնպիսի երաշխիքներ վերադարձողների համար, ինչպիսիք են ․․․․․ «ոտնձգությունը, ահաբեկումը, հետապնդումը կամ խտրականությունը, հատկապես նրանց էթնիկ ծագման, կրոնական համոզմունքների կամ քաղաքական կարծիքի պատճառով»։ Համաձայնագիրը կարևորում է նաև վերադարձողների համար «քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական» բարենպաստ պայմանների ստեղծումը, միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությունը, մոնիտորինգի իրականացման անհրաժեշտությունը, վերադարձողների նկատմամբ համաներման կիրառումը, ինչպես նաև այս ամբողջ աշխատանքները համակարգելու համար հանձաժողովի ստեղծման և գործունեության մեխանիզմները։

Նշվածը հաջողված օրինակ է առ այն, թե ինչպես է հնարավոր կազմակերպել և իրականացնել փախստականների վերադարձի իրացումն արտադատական եղանակով՝ կողմերի և ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի հետ համագործակցությամբ։

5.5.     «Արևմտյան Սահարայի օպերացիան»

Արևմտյան Սահարան վիճելի տարածք է Աֆրիկայի հյուսիս-արևմտյան ափին: Վերջինիս տարածքի մոտ 20%-ը վերահսկվում է Սահրաուի Արաբական Դեմոկրատական Հանրապետության կողմից, իսկ մնացած 80%-ը զբաղեցնում և կառավարում է հարևան Մարոկկոն։ Արևմտյան Սահարայի հակամարտությունը ծագել է Սահրաուի Արաբական Դեմոկրատական Հանրապետության/Պոլիսարիո ճակատի և Մարոկկոյի Թագավորության միջև։ 1975 թվականից սկսած Պոլիսարիո ճակատը, ունենալով Ալժիրի աջակցությունը, սկսեց 16 տարի տևողությամբ անկախության պատերազմ Մավրիտանիայի և Մարոկկոյի դեմ: Նշված հակամարտության արդյունքում Արևմտյան Սահարայի հազարավոր բնակիչներ ստիպված են եղել փախչել իրենց բնակավայրերից։ Նրանց մեծ մասն ապաստան է գտել Արևմտյան Ալժիրում՝ Թինդուֆի շրջանում տեղակայված չորս ճամբարներում։ Ալժիրի կառավարության գնահատմամբ ճամբարներում բնակվում է առավել քան  165,000 փախստական։ 1988 թվականից ՄԱԿ-ի հովանավորությամբ նախաձեռնվեցին Կարգավորման առաջարկներ, որոնք ներառում էին նաև փախստականների վերադարձին առնչվող հարցերը։ Չնայած նրան, որ փախստականները լքել են Արևմտյան Սահարայի իրենց պատմական բնակավայրը  դեռևս 1975 թվականին, 2010 թվականի ՄԱԿ-ի գնահատմամբ այն համարվում է «աշխարհում ամենաձգձգված փախստականներին վերաբերող իրավիճակը»։ Արևմտյան Սահարայի օրինակը ցույց է տալիս, որ փախստականների վերադարձի համար վաղեմության ժամկետներ չկան։ 

5.6.     Փախստականների վերադարձի հարցհ ԱՄԴ-ում ընթացող դատական վարույթներում

•         Վրաստանն ընդդեմ Ռուսաստանի

2008 թվականի օգոստոսի 12-ին Վրաստանի հանրապետությունը ներկայացրել է գանգատ Արդարադատության միջազգային դատարան ընդդեմ Ռուսաստանի Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի ‎ խախտման հիմքով վարույթ հարուցելու վերաբերյալ։ Դիմումում բարձրացվել է, ի թիվս այլ հարցերի, հակամարտության արդյունքում Աբխազիայի տարածքը լքած վրացի փախստականների վերադարձի հարցը՝ հիմքում դնելով այն պնդումը, որ վերոնշյալ կոնվենցիան «ճանաչում է վերադարձի իրավունքը», ինչպես նաև Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման կոմիտեի XXII ընդհանուր հանձնարարականը, որում սահմանվում է, որ  «փախստականները և տեղահանված անձինք իրավունք ունեն ազատորեն վերադառնալ իրենց ծագման տները՝ ապահով պայմաններում» (կետ 2 (ա)): Չնայած նրան, որ ԱՄԴ-ի կողմից նշված դիմումը մերժվել է իրավազորության բացակայության հիմքով (Վրաստանը չէր պահպանել նախքան ԱՄԴ դիմելը Ռուսաստանի հետ բանակցությունների միջոցով վեճը կարգավորելու պահանջը՝ նախատեսված ԱՄԴ կանոնադրության 22-րդ հոդվածով)՝ ԱՄԴ-ն 2011 թվականի ապրիլի 01-ի վճռով արձանագրել է, որ դեռևս 1992 թվականին Աբխազիայից բռնի տեղահանված անձանց վերադարձի խոչընդոտումը կարող էր «հանդիսանալ հնարավոր վերաբերելի հիմք» դիմումի ըստ էության քննության համար (կետ 63)։ Կարևոր է հաշվի առնելը, որ դատարանը նշված եզրահանգումը կատարել է 1993 թվականի բռնի տեղահանման կապակցությամբ, երբ կոնվենցիան Վրաստանի  դաշնության կողմից վավերացվել էր միայն 1999 թվականի հունիսի 02-ին։

•         Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունն ընդդեմ Իսրայելի

2023 թվականի դեկտեմբերի 29-ին Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունն ԱՄԴ դիմում է ներկայացրել Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին կոնվենցիայի հիմքով Իսրայելի դեմ վարույթ հարուցելու  վերաբերյալ։ Դիմումը վերաբերում է 2023 թվականի հոկտեմբերի 07-ին Իսրայելում տեղի ունեցած հարձակումներից հետո Իսրայելի զինված ուժերի կողմից պաղեստինյան ժողովրդի՝ առանձին ազգային, ռասայական և էթնիկ խմբի դեմ սպառնացող, ընդունված, ներված, ձեռնարկված և ձեռնարկվող գործողություններին։ Գազայի բնակչությունը մոտավորապես 2,3 միլիոն մարդ է, որոնց կեսից ավելին երեխաներ են։ Գազայի պաղեստինցիների 80 տոկոսը փախստականներ են, ում նախնիները վտարվել կամ բռնի տեղահանվել են  Իսրայելի տարածքից 750,000 պաղեստինցիների զանգվածային տեղահանման կամ «Նակբա»-յի ժամանակ, երբ ստեղծվում էր Իսրայել պետությունը 1948 թվականին։ Համաձայն դիմումի՝ անհրաժեշտ է ցեղասպանության ակտերը դիտարկել պաղեստինցիների նկատմամբ Իսրայելի վարքագծի ավելի լայն, այն է՝ 75-ամյա ապարտեիդի ռեժիմի, Պաղեստինի տարածքի 56-ամյա ռազմատենչ օկուպացիայի և Գազայի 16-ամյա շրջափակման համատեքստում (կետ 2)։ Դիմումով հայցվում է ԱՄԴ-ից որոշել և հայտարարել, որ Իսրայելը «պետք է կատարի փոխհատուցման պարտավորությունները՝ ի շահ պաղեստինցի տուժողների, ներառյալ, բայց չսահմանափակվելով, թույլ տալով բռնի տեղահանված և/կամ առևանգված պաղեստինցիների անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձն իրենց տներ, (...)» (կետ․ 111 (2), ենթակետ (ե)Ճ:

Այսպիսով, ներկայումս ԱՄԴ-ում քննվում է 75 տարվա վաղեմության բռնի տեղահանման գործ՝ 75 տարի առաջ բռնի տեղահանված պաղեստինցիների և նրանց ներկա սերունդների «իրենց տներ» վերադառնալու հարցը, որի վերաբերյալ ԱՄԴ-ի կողմից կայացվելիք որոշումը նախադեպային նշանակություն կարող է ունենալ արցախցիների վերադարձի իրավունքի իրացման մեխանիզմները մշակելիս։ Նույնիսկ եթե գանգատի քննությունը ձգձգվի կամ ընդունելիության կամ  գործի էությանը չվերաբերող որևէ այլ հիմքով գանգատի քննությունը մերժվի, վերը նշված իրավական փաստարկների շրջանակումը ԱՄԴ-ում կարևոր զուգահեռ է  1988-1994 թվականներին Ադրբեջանի տարածքից բռնի տեղահանված հայերի վերադարձի իրավունքի համար։  

5.7.     Սարգսյանն ընդդեմ Հայաստանի ՄԻԵԴ վճռի կատարման գործընթացը

Այս վճռի կատարման գործընթացը Արցախից բռնի տեղահանված անձանց գույքային իրավունքի դիմաց փոխհատուցման յուրահատուկ ու առայժմ դեռ միակ մոդելն է։ ՄԻԵԴ վճռի կատարումը գտնվում է ԵԽ Նախարարների կոմիտեի վերահսկողության ներքո հարուցված կատարողական վարույթի շրջանակում։ Դա ոչ իրավական գործընթաց է։  Դեռևս 2017 թվականի մարտի 6-ին Ադրբեջանի իշխանությունները ներկայացրել են գործողությունների ծրագիր, որում զեկուցվել է, որ Ադրբեջանի Նախարարների կաբինետի 2014 թվականի փետրվարի 26-ի որոշմամբ կառավարությունը ստեղծել է փոխհատուցման մեխանիզմ, այն է՝ աշխատանքային խումբ, որը զբաղվելու է կորստի և վնասների գնահատման վերաբերյալ կարծիք տալով։ Խումբը բաղկացած է տնտեսագիտության և անշարժ գույքի անկախ փորձագետներից և նախագահում է Ադրբեջանի խորհրդարանի պատգամավոր։ Նշվածին ի պատասխան՝ Հայաստանի իշխանությունները 2017 թվականի մարտի 8-ին հաղորդագրություն են ներկայացրել՝ նշելով, որ վերոնշյալ Աշխատանքային խումբը չի կարող համարվել գույքային պահանջների համար հասանելի ու մատչելի մեխանիզմ Սարգսյանների համար՝ ինչպես պահանջվում է վճռով։ Նախարարների կոմիտեն ուսումնասիրել է այս գործի կատարումը իր 1280-րդ հանդիպման ժամանակ (2017թ. մարտ), երբ հետաքրքրությամբ ի գիտություն է ընդունել Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից տրամադրված գործողությունների ծրագիրը և հրավիրել նրանց մանրամասն տեղեկություններ տրամադրել աշխատանքային խմբի արձագանքի վերաբերյալ։ Կոմիտեն ընդգծել է ՄԻԵԴ-ի առաջարկությունը գույքային պահանջների մեխանիզմ ստեղծելու վերաբերյալ: Այնուհետև քննարկման առարկա է դարձել այս և  «Չիրագովը և մյուսներն ընդդեմ Հայաստանի» վճիռը կատարելու համար անհրաժեշտ միջոցների ստեղծման համար, մասնավորապես, այս գործերով ՄԻԵԴ-ի կողմից տրված արդարացի փոխհատուցման վճարումն ապահովելու ուղղությամբ: Իշխանությունների խնդրանքով 2022 թվականի հուլիսին Քարտուղարությունը պատրաստել է փոխըմբռնման հուշագրի նախագիծ Ադրբեջանի և Եվրոպայի խորհրդի միջև, որը սահմանում է արդարացի փոխհատուցման գումարի վճարման պայմանները Եվրոպայի խորհրդի բանկային հաշվի միջոցով: Այն նախատեսում է դրամական միջոցների միաժամանակյա վճարում դիմումատուի մերձավոր ազգականներին, ինչպես նաև «Չիրագովը և մյուսներն ընդդեմ Հայաստանի» գործով դիմումատուներին (Ադրբեջանի և Եվրոպայի խորհրդի միջև առանձին հուշագրի հիման վրա): Սական այս ուղղությամբ առաջընթաց դեռևս չի գրանցվել, քանի որ Ադրբեջանի իշխանությունների կարծիքով, Սարգսյանի գործով պահանջվող կատարողական միջոցառումների առաջընթացը մեծապես կախված է և պայմանավորված է Չիրագովի և այլոց գործի կատարման առաջխաղացմամբ։

6.       Ամփոփում

Փախստականների վերադարձը իրենց բնակավայր անօտարելի ու բնական իրավունք է, որն աներկբայորեն սահմանված է միջազգային իրավունքի մի շարք ոլորտների սովորույթային և պայմանագրային նորմերով։ Վերադարձի իրավունքը պայմանավորված է տվյալ բնակավայրը անձի համար իր «սեփական երկիրը» համարվելու հանգամանքով։ Դա պայմանավորված է ծնունդով, համայնքային, սոցիալական, պատմամշակույթային կապերով, ձևավորված ինքնությամբ, որոնց ամբողջությամբ անձը տվյալ բնակավայրը համարում է իր հայրենիքը։ Այդ առումով վերադարձի երկրի քաղաքացիությունը չի կարող վերադարձի իրավունքի համար որոշիչ պայման հանդիսանալ։

Պետությունները գիտակցում են վերադարձի իրավունքի անօտարելի բնութը, և որ պարտավոր են ապահովել փախստականների վերադարձը իրենց սեփական երկիր։ Պետությունները պարտավոր են ստեղծել վերադարձի այնպիսի կառուցակարգեր, որ վերադարձը լինի կամավոր, կայուն, անվտանգ ու արժանապատիվ։ Վերադարձը փախստականների խնդրի լուծման լավագույն տարբերակն է՝ ի տարբերություն այլ լուծումների, օրինակ՝ վերաբնակեցում, փոխհատուցման տրամադրում, այլ պետություններում ապաստանի հայցում, փախստականի կարգավիճակի ձեռքբերում, հպատակագրում։

Վերադարձի իրավունքը անքակտելիորեն կապված է մի շարք այլ հիմնական իրավունքների հետ, մասնավորապես, սեփականության, գույքից անարգել օգտվելու, անձնական կյանքի հարգման, խտրականության ու անհանդուրժողականության արգելքի իրավունքների հետ։ Եթե պետութունները հնարավորություն չունեն ապահովել փախստականների վերադարձը, պարտավոր են տրամադրել գույքի ռեստիտուցիա՝ գույքային իրավունքների ճանաչում, գույքի պահպանում, կորսված կամ վնասված գույքի վերականգնում, իսկ անհնարինության դեպքում դրամական փոխհատուցման տրամադրում։

Բռնի տեղահանվածների գույքի ազգայնացման, օտարման վերաբերյալ օկուպանտ երկրի հետագայում ընդունած օրենքները անիրավաչափ են, քանի որ, առաջին, նման օրենքներով անտեսվում են անօտարելի գույքային իրավունքներ, երկրորդ, դրանք արդյունք են բռնության ու հարկադրանքի։ Այս երկու հանգամանքներն ինքնին լեգիտիմության բացակայության հիմքեր են։

Փախստականների վերադարձի ու փոխկապակցված գույքային իրավունքների վրա չեն տարածվում վաղեմության ժամկետներ, քանի որ միջազգային իրավունքը արգելում է վաղեմության ժամկետի կիրառումը բռնի տեղահանության, բռնագաղթի՝ որպես միջազգային բնույթի հանցագործության վրա։

Ներկայացված վերլուծությունները, փաստերը, եզրահանգումները, միջազգային դատարաններում ընթացքի մեջ գտնվող դատական գործերի՝ այդ թվում բոլորովին վերջերս հարուցված դատական գործերի  հանգամանքները, դրանց քննության շրջանակները հիմնավորում են, որ 1988-1994 թվականների ընթացքում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքից բռնի տեղահանված հայերի վերադարձի իրավունքը հարակից այլ իրավունքների (օրինակ՝ գույքային իրավունքը) հետ շարոււնակում է պահպանվել։  

 

Արա Ղազարյան

Լիլիթ Հայրապետյան